تفسیر:المیزان جلد۱۶ بخش۱۹
سوره روم
آيات ۱ - ۱۹، سوره روم
سوره روم مكى است و شصت آيه دارد بِسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ الم (۱) غُلِبَتِ الرُّومُ(۲) فى أَدْنى الاَرْضِ وَ هُم مِّن بَعْدِ غَلَبِهِمْ سيَغْلِبُونَ(۳) فى بِضع سِنِينَ للَّهِ الاَمْرُ مِن قَبْلُ وَ مِن بَعْدُ وَ يَوْمَئذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ(۴) بِنَصرِ اللَّهِ يَنصرُ مَن يَشاءُ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ(۵) وَعْدَ اللَّهِ لا يخْلِف اللَّهُ وَعْدَهُ وَ لَكِنَّ أَكْثرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ(۶) يَعْلَمُونَ ظهِراً مِّنَ الحَْيَوةِ الدُّنْيَا وَ هُمْ عَنِ الاَخِرَةِ هُمْ غَفِلُونَ(۷) أَ وَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا فى أَنفُسِهِم مَّا خَلَقَ اللَّهُ السمَوَتِ وَ الاَرْض وَ مَا بَيْنهُمَا إِلا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُّسمًّى وَ إِنَّ كَثِيراً مِّنَ النَّاسِ بِلِقَاى رَبِّهِمْ لَكَفِرُونَ(۸) أَ وَ لَمْ يَسِيرُوا فى الاَرْضِ فَيَنظرُوا كَيْف كانَ عَقِبَةُ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ كانُوا أَشدَّ مِنهُمْ قُوَّةً وَ أَثَارُوا الاَرْض وَ عَمَرُوهَا أَكثرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَ جَاءَتْهُمْ رُسلُهُم بِالْبَيِّنَتِ فَمَا كانَ اللَّهُ لِيَظلِمَهُمْ وَ لَكِن كانُوا أَنفُسهُمْ يَظلِمُونَ(۹) ثُمَّ كانَ عَقِبَةَ الَّذِينَ أَسئُوا السوأَى أَن كذَّبُوا بِئَايَتِ اللَّهِ وَ كانُوا بهَا يَستَهْزِءُونَ(۱۰) اللَّهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثمَّ يُعِيدُهُ ثمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ(۱۱) وَ يَوْمَ تَقُومُ الساعَةُ يُبْلِس الْمُجْرِمُونَ(۱۲) وَ لَمْ يَكُن لَّهُم مِّن شرَكائهِمْ شفَعَؤُا وَ كانُوا بِشرَكائهِمْ كفِرِينَ(۱۳) وَ يَوْمَ تَقُومُ الساعَةُ يَوْمَئذٍ يَتَفَرَّقُونَ(۱۴) فَأَمَّا الَّذِينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصلِحَتِ فَهُمْ فى رَوْضةٍ يُحْبرُونَ(۱۵) وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِئَايَتِنَا وَ لِقَاى الاَخِرَةِ فَأُولَئك فى الْعَذَابِ محْضرُونَ(۱۶) فَسبْحَنَ اللَّهِ حِينَ تُمْسونَ وَ حِينَ تُصبِحُونَ(۱۷) وَ لَهُ الْحَمْدُ فى السمَوَتِ وَ الاَرْضِ وَ عَشِيًّا وَ حِينَ تُظهِرُونَ(۱۸) يخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يخْرِجُ الْمَيِّت مِنَ الْحَىِّ وَ يحْىِ الاَرْض بَعْدَ مَوْتهَا وَ كَذَلِك تخْرَجُونَ(۱۹)
ترجمه آيات به نام خداوند بخشنده مهربان الم (۱) روم شكست خورد (۲) در نزديكترين زمين به سرزمين عرب ، و هم ايشان بعد از شكست خوردن به زودى غلبه خواهند كرد (۳) در چند سال بعد، آرى زمام امور چه قبل از شكست خوردن روم و چه بعد از غلبه ايشان به دست خدا است ، و آن وقت كه روميان غلبه كنند مؤ منين خوشحال شوند (۴) خوشحال مى شوند به اينكه خدا به وعده خود درباره روميان وفا كرد، آرى او هر كه را بخواهد نصرت مى دهد و او عزيز و رحيم است (۵) بايد به وعده خدا دل بست چون خدا هرگز خلف وعده نمى كند و ليكن بيشتر مردم نمى دانند (۶) آنها تنها ظاهرى از زندگى دنيا مى دانند و از آخرت غافلند (۷) آيا در نفس خود نمى انديشند كه خدا آسمانها و زمين و آنچه بين آن دو است جز به حق نيافريده و جز براى مدتى معين خلق نكرده ؟ ولى بسيارى از مردم به مساله معاد و ديدار پروردگار خود كافرند (۸) آيا در زمين سير نمى كنند ببينند عاقبت كفارى كه قبل از ايشان بودند چه شد با اينكه آنها از اينها نيرومندتر بودند و زمين را زير و رو كردند و آباد نمودند بيشتر از آن آباديها كه اينان كردند، اما همين كه رسولان خدا با معجزه ها به سويشان آمدند كفر ورزيدند و خدا نابودشان كرد و خدا به ايشان ظلم نكرد بلكه خودشان به خود ظلم كردند (۹) و سرانجام كسانى كه بديها را به بدترين وجه مرتكب مى شدند اين شد كه آيات خدا را تكذيب نموده و به آن استهزاء كنند (۱۰) خدا است كه خلق را براى نخستين بار آفريد و سپس براى بار دوم نيز برمى گرداند و شما هم به سويش برمى گرديد (۱۱) و روزى كه قيامت به پا شود مجرمين ماءيوس مى گردند (۱۲) و از شركاء كه درست كرده بودند هيچ يك شفيع آنان نگشته و خودشان به شركايشان كفر مى ورزند (۱۳)
و روزى كه قيامت به پا شود آن روز فرقه ها از يكديگر جدا مى شوند (۱۴) اما آنان كه ايمان آوردند و عمل صالح كردند در باغى و بهشتى شاد و خرمند (۱۵) و اما آنهايى كه كفر ورزيده و آيات ما و روز ديدار آخرت را تكذيب كردند ايشان در عذاب احضار خواهند شد (۱۶) پس منزه است خدا، هم در آخر روز و هم در حينى كه صبح مى كنيد (۱۷) و تنها او سزاوار ستايش در آسمانها و زمين است ، هم در آخر شب و هم در حينى كه ظهر مى كنيد (۱۸) زنده را از مرده بيرون مى كند و مرده را از زنده درمى آورد و زمين را بعد از مردنش زنده مى كند و به همين نحو شما بيرون مى شويد (۱۹) بيان آيات
اشاره به مضامين و غرض سوره مباركه روم
اين سوره با وعده اى از خدا آغاز شده ، و آن اين است كه : به زودى امپراطورى روم كه در ايام نزول اين سوره از امپراطورى ايران شكست خورد، بعد از چند سال بر آن امپراطورى غلبه خواهد كرد، و بعد از ذكر اين وعده ، منتقل مى شود به وعده گاه اكبر كه قيامت و يوم الوعدش گويند، روزى كه تمامى افراد و اقوام در آن روز به سوى خدا باز مى گردند، آنگاه به استدلال بر مساله معاد پرداخته ، سپس كلام را به آيات ربوبيت معطوف مى دارد و صفات خاصه خدا را برمى شمارد، و در آخر، سوره را با وعده نصرت به رسول گرامى اش ختم مى كند، و در فرا رسيدن اين وعده تاكيد بليغ نموده و مى فرمايد: ((فاصبر ان وعد الله حق و لا يستخفنك الذين لا يوقنون - صبر كن كه وعده خدا حق است ، و كسانى كه يقين ندارند تو را در كارت سست نسازند((، و در چند آيه قبل نيز فرموده بود: ((و كان حقا علينا نصر المومنين - يارى ما براى مؤ منين حقى است بر ما(( پس معلوم شد كه غرض سوره وعده دادن قطعى خدا به يارى دين است ، و اگر قبل از بيان اين غرض ، مساله وعده غلبه روم را در چند سال بعد ذكر كرد، براى اين است كه مؤ منين وقتى ديدند كه وعده غلبه روم عملى شد، يقين كنند كه وعده ديگر خدا نيز عملى خواهد شد، و نيز يقين كنند كه وعده آمدن قيامت هم ، مانند ساير وعده هايش عملى مى شود، آرى عقل هر عاقلى حكم مى كند كه وقتى خداى تعالى دو تا از وعده هايش را عملى كرد ساير وعده هايش نيز عملى مى شود، و بايد از خطرهايى كه وعده آن را مى دهد بر حذر بود
غُلِبَتِ الرُّومُ فى أَدْنى الاَرْضِ كلمه ((روم (( نام اقوامى از انسانهاست كه در ساحل مديترانه در غرب آسيا زندگى مى كنند، در آن ايام اين اقوام امپراطورى بزرگ و وسيعى تشكيل داده بودند، به طورى كه دامنه آن تا حدود شامات توسعه يافته بود، در ايام نزول اين سوره جنگى بين اين امپراطورى ، و امپراطورى ايران در سرزمينى ميان شام و حجاز در گرفت ، و روم از ايران شكست خورد، و ظاهرا مراد از كلمه ((ارض (( سرزمين حجاز و مراد از ((ادنى الارض (( نزديكيهاى اين سرزمين است ، و الف و لام در كلمه ((الارض (( الف و لام عهد است وَ هُم مِّن بَعْدِ غَلَبِهِمْ سيَغْلِبُونَ فى بِضع سِنِينَ ضمير جمع اولى و سومى به روم برمى گردد، ولى ضمير جمع دومى (غلبهم ) - بعضى گفته اند - به فرس برمى گردد، و معنايش اين است كه : روميان بعد از غلبه فارسيان برايشان ، به زودى غلبه خواهند كرد ولى ممكن است آن را نيز به روم برگردانيم ، و بگوييم كه مصدر ((غلبهم (( مصدر مفعولى است ، و در نتيجه اختلافى هم در مرجع ضميرهاى سه گانه پديد نمى آيد، و معناى آيه چنين مى شود كه : روميان بعد از مغلوب شدنشان به زودى غالب مى شوند، و كلمه ((بضع (( در اعداد از سه تا نه را گويند للَّهِ الاَمْرُ مِن قَبْلُ وَ مِن بَعْدُ دو كلمه قبل و بعد، در صورتى كه به چيزى اضافه شوند، حركات سه گانه فتحه و كسره و ضمه را مى گيرند، و در صورتى كه اضافه نشوند، و مضاف اليه آنها منوى و در تقدير باشد، مبنى بر ضمه مى شوند، يعنى غير از ضمه حركت ديگرى به خود نمى گيرند در جمله مورد بحث مضاف اليه آن دو منوى و مورد نظر است ، و تقدير آن چنين است ((لله الامر من قبل ان غلبت الروم و من بعد ان غلبت - امر به دست خدا است قبل از آنكه روم مغلوب شود، و بعد از آنكه غلبه كند((، يعنى قبل از آن و بعد از اين امر به دست او است ، به هر چه بخواهد امر مى كند، پس هر كس را بخواهد يارى مى كند، و هر كس را نخواهد يارى نمى كند بعضى از مفسرين گفته اند معنايش اين است كه : امر به دست خدا است ، قبل از غالب شدن روم ، يعنى همان هنگامى كه مغلوب بودند، و از بعد از مغلوب شدنشان ، يعنى هنگامى كه غالب بودند،
و خلاصه هم هنگام مغلوب شدن و هم هنگام غالب شدنشان ، ولى معناى اول بهتر است ، هر چند كه بهتر بودنش به حدى نيست كه بگوييم تنها آن معنا متعين است وَ يَوْمَئذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَبِنَصرِ اللَّهِ يَنصرُ مَن يَشاءُ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ ظرف : در اين روز، متعلق است به ((يفرح ((، و همچنين كلمه ((بنصر الله ((، و معناى آيه اين است كه : روزى كه روم غلبه مى كند مومنان به نصرت خدا - كه وعده ديگر او است - خوشحال مى شوند، (و با خود مى گويند خدا دو وعده داده بود، يكى پيشگويى غلبه روم بود، و دوم يارى مومنان ، اولى صورت خارج به خود گرفت ، پس معلوم مى شود آن ديگر هم خواهد شد) جمله ((ينصر من يشاء((، جمله اى است از نو، كه جمله ((لله الامر من قبل و من بعد(( را تقرير و اثبات مى كند، و در جمله ((و هو العزيز الرحيم (( مى خواهد بفرمايد: خدا عزيز است ، و به همين جهت هر كه را بخواهد با يارى خود عزت مى دهد، و رحيم است ، رحمت خود را به هر كس بخواهد اختصاص مى دهد وجوهى كه در معناى آيه : ((يومئذ يفرح المؤ منون بنصر الله ...(( و ارتباط آن باقبل (غلبت الروم ...) گفته شده است البته در معنا و تفسير آيه مورد بحث وجوه ديگرى است ضعيف ، كه ذيلا از نظر خواننده مى گذرد اول اينكه : جمله ((و يومئذ(( عطف باشد بر جمله ((من قبل ((، و مراد از آن اين باشد كه سلطنت خدا مختص به قبل و بعد نيست ، بلكه حال نيز در تحت سلطنت اوست ، گويا فرموده : امر به دست خدا است ، چه قبل از فلان ، و چه بعد از آن ، و چه در حال ، آنگاه جمله ((يفرح المومنون (( ابتداى كلام است ، اشكال اين وجه اين است كه نظم آيه را به هم مى زند، و اول آن از آخرش جدا مى گردد دوم اينكه : كلمه ((بنصر الله (( متعلق است به كلمه ((مومنون (( نه به كلمه ((يفرح (( آنگاه به ملازمه اى كه در مقام هست ، فهميده مى شود كه غلبه روم به نصرت خدا بوده . اشكال اين وجه اين است كه : مستلزم آن مى شود كه مؤ منين هم در روز غلبه فرس خوشحال شوند، و هم در روز غلبه روم ، چون در غلبه نصرتى است براى طرف غالب ، و نصرت هم هميشه از خدا است ، همچنان كه خودش فرموده : ((و ما النصر الا من عند الله العزيز الحكيم (( پس اگر در آيه ، فرح مؤ منين را اختصاص داده به روز غلبه روم ، ترجيح بدون مرجحى مرتكب شده است ، - دقت بفرماييد -
سوم اينكه : مراد از ((نصر الله (( يارى مؤ منين عليه مشركين در روز جنگ بدر است ، نه يارى روم عليه فرس ، هر چند كه هر دو يارى در يك زمان اتفاق افتاده باشد، پس گويا فرموده : روم به زودى و در چند سال بعد غلبه مى كند، و در هنگام غلبه روم مؤ منين هم بر مشركين غلبه مى كنند، و به نصرتى كه خدا به ايشان داده خوشحال مى گردند. اشكال اين وجه اين است كه : با جمله : ((خدا هر كه را بخواهد يارى مى كند(( سازگار نيست چهارم اينكه : مراد از ((نصرت (( نصرت مؤ منين است ، اما نه در جنگ بدر، بلكه به همين كه روم طبق پيشگويى قرآن غلبه كرده ، چون اين پيشامد مؤ منين را سرفراز مى كند، و مى توانند قرآن و دين خود را به رخ كفار بكشند بعضى ديگر گفته اند: ((مراد از ((نصرت ((، استيلاى بعضى از كفار بر بعضى ديگر، و تفرقه كلمه آنها و شكستن شوكت آنهاست ((. و اين وجوه و امثال اينها وجوه قابل اعتناء نيست
اشاره اى در مورد وجه اينكه خداوند خلف وعده نمى كند (لا يخلف الله وعده )
وَعْدَ اللَّهِ لا يخْلِف اللَّهُ وَعْدَهُ وَ لَكِنَّ أَكْثرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ كلمه ((وعد الله (( مفعول مطلق فعل حذف شده است ، و تقدير آن ((وعد الله وعدا(( مى باشد، يعنى خدا وعده داده وعده دادنى چنين و چنان . و جمله ((لا يخلف (( از اخلاف است ، و اخلاف به وعده وفا نكردن است . و جمله ((وعد الله (( تاكيد و تثبيت وعده سابق است ، كه مى فرمود ((سيغلبون ((، و ((يفرح المومنون ((، همچنان كه جمله ((لا يخلف الله وعده ((، تاكيد و تثبيت جمله ((وعد الله (( است مساله خلف وعده نكردن خدا، در آيه مورد بحث و آيه ((ان الله لا يخلف الميعاد(( آمده ، كه به كلى خلف وعده را از خدا نفى مى كند و خلف وعده هر چند در پاره اى اوقات از قبيل موارد اضطرارى عملى پسنديده مى شود، و به همين جهت مى توان گفت قبح آن ذاتى نيست ، و ليكن از آنجايى كه هيچ عاملى خدا را مضطر به خلف وعده نمى كند، پس خلف وعده در حق او هميشه زشت است علاوه بر اين خلف ملازم با كمبود داشتن است ، و خدا كاملى است كه كمبود درباره او محال است
از اين هم كه بگذريم خودش در آيات مذكور از كلام مجيدش خبر داده كه خلف وعده نمى كند، و او راستگوترين راست گويان است ، و همو است كه در كلام بى مانندش فرموده : ((و الحق اقول (( ((و لكن اكثر الناس لا يعلمون (( - يعنى و ليكن بيشتر مردم به شؤ ون خداى تعالى جاهلند، و به وعده او اطمينان و وثوق ندارند، او را چون امثال خود مى پندارند، كه هم راست مى گويند، و هم دروغ ، هم وعده مى دهند، و هم خلف وعده مى كنند يَعْلَمُونَ ظهِراً مِّنَ الحَْيَوةِ الدُّنْيَا وَ هُمْ عَنِ الاَخِرَةِ هُمْ غَفِلُونَ چند وجه در بيان مفاد آيه : ((يعلمون ظاهرا من الحيوة الدنيا...(( جمله ((يعلمون (( به طورى كه در كشاف گفته - بدل است از جمله ((لا يعلمون (( و با در نظر گرفتن اينكه هر جا بدل در كلام آيد ((مبدل منه (( آن در حكم سقوط است ، از اين به دست مى آيد كه فرقى بين ندانستن يعنى جهل و بين دانستنى كه از امور مادى تجاوز نمى كند نيست ، يعنى كسى كه عملش تنها در امور مادى است ، در حقيقت با جاهل هيچ فرقى ندارد بعضى ديگر گفته اند: ((جمله مذكور استثنايى است ، مى خواهد علت جهلشان را بيان كند، جهلشان به حقانيت وعده خدا، و اينكه امر به دست اوست ، چه قبل و چه بعد، و او مؤ منين را عليه كفار يارى خواهد كرد، و آن علت اين است كه : علم خود را به امورى مادى اختصاص داده اند، و معناى آن اين است كه : كفار حقايق مذكور را نمى دانند، و علمى ندارند، مگر به امور ظاهرى دنيا(( و اين ظاهرتر است و اگر كلمه ((ظاهرا(( را نكره آورد، و فرمود: ظاهرى از حيات دنيا را مى دانند، براى اين است كه آن را تحقير كند، و ظاهر حيات دنيا، در مقابل باطن آن ، همان چيزهايى است كه با حواس ظاهريشان احساس مى كنند، و اين احساس وادارشان مى كند كه در پى تحصيل آن برآيند، و به آن دل بسته ، غير آن را يعنى حيات آخرت ، و معارف مربوط به آنرا فراموش كنند، و از خيرات و منافعى كه در آن است ، و منافع و خيرات واقعى و به حقيقت معناى كلمه است غفلت بورزند بعضى ديگر گفته اند: ((كلمه ((ظاهر(( در آيه به معناى زايل است ، و استشهاد كرده اند به شعر شاعر كه گفته :
و عيرها الواشون اءنى احبها و تلك شكاه ظاهر عنك عارها يعنى سخن چينان محبوبه مرا سرزنش كردند به اينكه من او را دوست مى دارم و ننگ اين سرزنش از محبوبه من زايل شدنى است و معناى آيه اين است كه : ((كفار از دنيا چيزهايى را مى دانند كه زايل و ناپايدار است ((. و ليكن اين معنا كه براى كلمه ((ظاهر(( كرده اند، معناى غير متداولى است أَ وَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا فى أَنفُسِهِم مَّا خَلَقَ اللَّهُ السمَوَتِ وَ الاَرْض وَ مَا بَيْنهُمَا إِلا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُّسمًّى ... توضيح مراد از اينكه فرمود: خداوند جهان را جز به ((حق (( و((اجل مسمى (( نيافريد مراد از حق بودن خلقت آسمانها و زمين ، و آنچه بين آن دو است ، - و خلاصه حق بودن همه عوالم محسوس - اين است كه : خلقت آن عبث و بى نتيجه نبوده ، كه موجود شود و بعد معدوم گردد، و دوباره موجود گشته و سپس معدوم شود، بدون اين كه غرضى و هدفى از آن منظور باشد، پس خداى تعالى اگر عالم را خلق كرده به خاطر غايت و نتيجه اى بوده كه بر خلقت آن مترتب مى شده ممكن است گفته شود غايت و نتيجه خلقت هر جزء از عالم جزئى ديگر است ، كه بعد از آن موجود مى شود، مانند فرزند كه بعد از پدر به وجود مى آيد، پس هر موجود آينده اى خلف و نتيجه موجود قبلى خويش است . ليكن اين حرف صحيح نيست ، چون سراپاى عالم با همه اجزايش دائم الوجود نيست بلكه همه آن فانى و هالك است ، و قهرا بايد نتيجه و هدفى از خلقت آن در بين باشد، كه آن نتيجه بعد از فناى آن هويدا مى شود، و به همين جهت مى بينيم كه جمله : ((خلق نكرد آسمانها و زمين و ما بين آن دو را مگر به حق (( مقيد كرد به جمله : ((و سرآمدى معين (( پس معلوم مى شود هستى عالم تا مدتى معين است ، و بنابراين استفهام در آيه ، براى تعجب است ، و تعبير به تفكر در نفوس ، از باب به كار بردن كنايه است ، و معناى آن اين است كه : آيا اين قدر فراغت خاطر ندارند كه در اين مساله بينديشند؟ و آن را در ذهن خود بياورند؟ گويا كفار از بس سرگرم امور دنيا هستند، و براى آن تلاش نموده ، و فكرشان پريشان است كه خود را هم فراموش كرده اند، و در صورتى كه خود را در ذهن خود حاضر سازند، در حقيقت در خويشتن خود قرار گرفته اند، آن وقت تفكرشان تفكرى با تمركز خواهد بود، و فكرشان پراكنده و متفرق نخواهد بود، پس آن وقت فكر ايشان را به سوى حق هدايت و به واقع امر ارشاد مى كند
بعضى گفته اند: ((مراد از تفكرشان در انفسشان ، اين است كه : در خلقت خود فكر كنند، كه يك يكشان حادثند، و حادث محتاج به پديد آورنده اى قديم ، زنده ، قادر، دانا و حكيم است ، پس چنين پديد آورنده اى آنچه پديد مى آورد عبث و بيهوده نمى باشد، بلكه به منظور هدفى پديد مى آورد، كه مطلوب و پسنديده است ، به طورى كه نمى توان از آن چشم پوشيد، و اين هدف چيزى نيست كه عايد خود او گردد، براى اينكه او غنى مطلق است ، بلكه چيزى است كه باز عايد خلق مى شود، و آن عبارت است از پاداش نيك ، و اين پاداش نيك ممكن نيست داده شود مگر در برابر عمل صالح ، پس بايد دينى و شريعتى باشد تا عمل نيك را از عمل زشت مشخص كند، و چون پاى دين به ميان آيد، ناچار بايد كلاسى باشد كه افراد در آن كلاس امتحان خود را نسبت به آن دين بدهند، و نيز بايد عالم ديگرى باشد كه آنان كه در آن كلاس مردود شده اند، كيفر، و آنانكه موفق شده اند پاداش داده شوند، آن كلاس همان دنيا، و آن عالم ديگر عالم آخرت است (( ولى اين تفسير صحيح نيست ، براى اينكه هر چند جمله ((اولم يتفكروا فى انفسهم (( با آن سازگارى دارد، اما اتصال آن با جمله ((ما خلق الله السموات ((، با آن نمى سازد، مگر اينكه از اتصال صدر و ذيل آيه صرف نظر شود، و آن هم صحيح نيست جمله ((ما خلق الله السموات و الارض و ما بينهما الا بالحق و اجل مسمى ((، همان واقعيت و فكر است كه بايد در آن امعان و دقت كنند، و بيانش بنابر آنچه گذشت . اين است كه : خداوند، همه عالم و جزئى از آن را هم جز به حق نيافريده ، حال چه اين خلق ملابس و متصف به حق باشد و يا مصاحب و همراه با آن ، هر چه باشد، آن را به خاطر غرضى و غايتى حقيقى آفريده ، نه اينكه غرضش سرگرمى و عبث بوده باشد، و نيز نيافريده مگر براى مدتى معين ، پس هيچ يك از اجزاى عالم تا بى نهايت باقى نمى ماند، بلكه روزى فانى مى شود، و وقتى يك يك اجزاى عالم ، و نيز مجموع آن ، مخلوقى داراى نتيجه و غايت باشد، و نيز وقتى هيچ يك از اجزاى آن دائمى نباشد، معلوم مى شود غايت و نتيجه آن بعد از فناى آن مترتب مى شود، و اين همان آخرتى است كه بعد از گذشتن عمر دنيا و فناى آن ظاهر مى شود جمله ((و ان كثيرا من الناس بلقاء ربهم لكافرون (( با اينكه فعل تعجب در آن نيامده ، مع ذلك افاده تعجب مى كند، همچنان كه آيه با استفهام تعجبى آغاز شد. و مراد از ((لقاء الله (( همان بازگشت به سوى او در معاد است ، و اگر آن را ديدار خوانده ، براى اين است كه كفر
آنان را شگفت آورتر سازد، و بفهماند كه چطور ممكن است از ناحيه خدا آغاز گردند، ولى سرانجامشان به سوى او نباشد، و به همين جهت مطلب را با كلمه ((ان (( تاكيد كرد تا اشاره كرده باشد به اينكه كفر به معاد فى نفسه چيزى است كه قابل قبول نيست أَ وَ لَمْ يَسِيرُوا فى الاَرْضِ فَيَنظرُوا كَيْف كانَ عَقِبَةُ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ ... بعد از آنكه فرمود: بسيارى از مردم به معاد كافرند، و چون با كفر به معاد، دين حق لغو مى شود، لذا دنباله آن سرگذشت امتهاى كافر گذشته را خاطرنشان ساخت ، باشد كه از شنيدن آن عبرت گرفته و از كفر دست بردارند، و كلمه ((اثاروا الارض (( به معناى زير و رو كردن زمين براى زراعت و تعمير و امثال آن است ((و لكن كانوا انفسهم يظلمون (( - يعنى خدا به ايشان ستم نكرد، بلكه خودشان با كفر و معصيت به خود ستم كردند ثُمَّ كانَ عَقِبَةَ الَّذِينَ أَسئُوا السوأَى أَن كذَّبُوا بِئَايَتِ اللَّهِ وَ كانُوا بهَا يَستَهْزِءُونَ دو وجه در معناى آيه : ((ثم كان عاقبة الذين اساؤ ا السوآى ان كذبوا بآيات الله ...(( اين آيه سرانجام كار ستمگران مذكور را بيان مى كند، و به همين جهت باكلمه ((ثم - سپس (( تعبير كرد، و كلمه ((عاقبه (( با (نصب ) خوانده مى شود، چون خبر ((كان (( و اسم ((كان (( كلمه ((سوآى (( است ، و با اينكه قاعدتا بايد اسم ((كان (( اول بيايد، و سپس خبر، اگر خبر را مقدم ذكر كرده ، براى اين است كه حصر را افاده كند، و بفهماند كه سرانجامشان جز ((سوآى (( چيزى نيست در كلمه ((اساوا(( نفرموده در چه چيز بد كردند، و خلاصه متعلق آن را ذكر نكرده و معنايش ((عملوا السوء - بد كردند((، است و كلمه ((سوآى (( به معناى حالتى است كه صاحبش از آن در رنج باشد، و مقصود از آن در اين جا عذاب بد است و جمله ((ان كذبوا بايات الله (( در تقدير ((لتكذيبهم بايات الله (( است ، و لام تعليل از آن حذف شده و معنايش اين است كه : سپس سوء العذاب سرانجام كار كسانى شد كه عمل بد مى كردند، و غير اين سرانجامى نداشتند، براى اينكه آيات خدا را تكذيب و استهزاء مى كردند بعضى گفته اند: ((كلمه ((سوآى (( مفعول است براى كلمه ((اساوا(( و خبر كان جمله ((ان كذبوا...(( است ، و معناى آيه اين است كه : ((گناهان سرانجام گنه كاران را به كفر و تكذيب آيات خدا و استهزاى آن كشانيد(( ليكن هر چند اين معنا در جاى خود صحيح است ، و گناه چنين طبعى دارد، و ليكن
مناسب با مقام همان معناى اول است ، چون مقام ، مقام انذار و بصيرت و عبرت است ، و مناسب با چنين مقامى اين است كه : سرانجام گنه كاران كه همان ((سوء العذاب (( است به رخ آنان كشيده شود، نه اينكه بگوييم : ((زنهار گناه مكنيد كه سرانجام كسانى كه قبل از شما گناه كردند اين شد كه به بزرگترين گناهان يعنى تكذيب آيات خدا و استهزاى آن دچار شدند(( للَّهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثمَّ يُعِيدُهُ ثمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ بعد از آنكه حجت بر معاد را ذكر كرد و تكذيب بسيارى از مردم را خاطرنشان ساخت ، نتيجه را به طور خلاصه بيان فرمود، و آن اين است كه : آغاز و انجام به دست خداى سبحان است ، و همه به سوى او باز مى گردند، و مراد از خلق ، مخلوقات است ، و به همين جهت ضمير جمع را به آنان برگردانيد، و فرمود ((ترجعون - برمى گردانده مى شويد(( يَوْمَ تَقُومُ الساعَةُ يُبْلِس الْمُجْرِمُونَ اين آيه حال مجرمين را بيان مى كند، كه بعد از قيام ساعت يعنى برگشتن به سوى خدا براى حساب و جزاء، چه حالى دارند. و كلمه ((يبلس (( از مصدر ((ابلاس (( است ، كه : به معناى نوميدى از رحمت خداست ، كه منشا همه شقاوتها و بدبختى ها است وَ لَمْ يَكُن لَّهُم مِّن شرَكائهِمْ شفَعَؤُا وَ كانُوا بِشرَكائهِمْ كفِرِينَ اين جمله مى خواهد بفرمايد: اين گروه با ياسى كه از ناحيه اعمال خودشان دارند، از شفاعت خدايانى هم كه در دنيا شريك خدا گرفته بودند، و به آن اميد، آنها را مى پرستيدند، و مى گفتند: ((هولاء شفعاونا عند الله - اينها شفيعان ما، نزد خدايند((، مايوس خواهند شد، و عبادت بت ها را پنهان خواهند كرد ((و كانوا بشركائهم كافرين - پرستشى را كه نسبت به شركاء داشتند پنهان مى كنند((، چون كلمه ((كافرين (( به معناى ((ساترين (( است وَ يَوْمَ تَقُومُ الساعَةُ يَوْمَئذٍ يَتَفَرَّقُونَ ... محْضرُونَ در مجمع البيان گفته : كلمه ((روضه (( به معناى بستانى است كه حسن منظر و خوشبويى او به نهايت رسيده باشد، و در مفردات گفته : ((كلمه ((حبر(( به معناى اثر نيكى است كه همه آن را مستحسن بدارند، - تا آنجا كه گفته : - معناى ((فى روضه يحبرون (( اين است كه : در باغى فرح مى كنند، بقدرى كه اثر و نشانه تنعم در سيمايشان ظاهر شود((
و مراد از تفرق خلق در روز قيامت اين است كه : صالحان از مجرمان جدا مى گردند، يكى به آتش ، و ديگرى به بهشت وارد مى شود، همان طور كه دو آيه بعد آن را شرح مى دهد و لزوم اين تمايز در وجود، همان حقيقتى است ك ه خداى تعالى آن را برهان بر ثبوت معاد گرفت ، آنجا كه فرمود ((ام حسب الذين اجترحوا السيئات ان نجعلهم كالذين آمنوا و عملوا الصالحات سواء محياهم و مماتهم ساء ما يحكمون (( فَسبْحَنَ اللَّهِ حِينَ تُمْسونَ وَ حِينَ تُصبِحُونَ وَ لَهُ الْحَمْدُ فى السمَوَتِ وَ الاَرْضِ وَ عَشِيًّا وَ حِينَ تُظهِرُونَ بعد از آنكه بيان داشت كه خدا خلقت را آغاز كرده ، و سپس ايشان را براى لقاى خود مبعوث مى كند، و سپس به دو طايفه بهشتى و دوزخى ، متنعم و معذب متفرق مى كند، مؤ منين را كه اعمال صالح مى كنند به سوى بهشت ، و كفار را كه آيات خدا را تكذيب مى كنند به دوزخ مى برد، و نيز بعد از آنكه خاطرنشان ساخت كه تكذيب كنندگان آيات خدا در دنيا نيرومند و مرفه و توانگر هستند، و ليكن آخرت را فراموش كرده و در نتيجه آيات خداى را تكذيب نموده ، و بدان استهزاء كردند، و سرانجام كارشان منتهى به عذاب استيصال شد، و اين عذاب كيفر ظلمى بود كه خودشان به خود كردند، و خدا به آنان ظلم نكرد و چون از بيان مزبور، اين معنا به دست آمد كه در دار خلقت تدبيرى الهى و متقن در كار هست ، تدبيرى كه بهتر از آن و زيباتر از آن تصور ندارد، و نيز به دست آمد كه انسانها در سير تاريخى خود گناهان و خطاهايى در عقيده داشته ، و درباره پروردگار خود مرتكب بديها، و اسائه ادبها شدند، شريك هايى برايش تراشيده ، و ديدارش را منكر شدند، و گناهانى ديگر كردند لذا دنبالش خداى را در هر زمان متجدد تسبيح ، و بر صنع و تدبيرش در آسمانها و زمين يعنى در سراسر عالم مشهود تحميد كرده ، پس خدا از آن عقايد باطل و اعمال زشت منزه است ، و در تمامى آنچه در آسمان و زمين آفريده محمود و ستايش شده است
نكاتى كه از آيه :
((فسبحان حين تمسون و حين تصبحون وله الحمد...(( استفاده مى شود از اين حمد و تسبيح چند نكته به دست مى آيد. اول اينكه : تسبيح و تحميد در آيه شريفه انشائى ، و از ناحيه خود خداى تعالى است ، نه اينكه براى ديگران انشاء كرده باشد، تا معنايش ((قولوا سبحان الله ، و قولوا الحمد لله - خدا را تسبيح و تحميد كنيد(( باشد
و اين اولين بار نيست كه خدا خود را تسبيح و تحميد گفته ، بلكه در كلام مجيدش مكرر آمده ، مانند آيه : ((سبحان ربك رب العزه ((، و آيه ((تبارك الذى نزل الفرقان على عبده (( نكته دوم اينكه : مراد از تسبيح و تحميد معناى مطلق آن است ، نه نمازهاى واجب روزانه ، كه بيشتر مفسرين كه كلمه ((قول (( را در تقدير گرفته اند و گفته اند: معناى آيه اين است كه : بگوييد ((سبحان الله و الحمد لله (( سوم اينكه : جمله ((و له الحمد فى السموات و الارض (( جمله اى است معترضه ، كه بين معطوف و معطوف عليه واقع شده دو جمله ((و عشيا و حين تظهرون (( هر دو عطفند بر محل ((حين تمسون ((، نه بر جمله ((فى السموات و الارض ((، تا در نتيجه صبح و عصر مخصوص تسبيح و سماوات و ارض و ظهر و شب مخصوص حمد شود، بلكه همه اين اوقات مخصوص تسبيح ، و همه مكانها مخصوص حمد است بنابراين سياق آيه اشاره مى كند به اينكه خلقت و تدبيرى كه در آسمانها و زمين هست مخصوص خدا است ، كه با حسنش اقتضاى حمد و ثناى خداى سبحان را دارد، و نيز مى رساند كه انسان در سير تاريخ و در زمانهاى مختلف ، شرك و گناهانى مرتكب شده ، كه ساحت مقدس خداى تعالى منزه از آن است البته مى توان اعتبار ديگرى را در نظر گرفت كه با آن اعتبار تحميد و تسبيح مربوط به يك چيز مى شود، و آن اين است كه : زمانها با همه دگرگونيها و گذشتن هايش ، خود يكى از موجودات آسمانها و زمين است ، و با وجود خود، خداى را ثنا مى گويد، آنگاه آنچه در آسمانها و زمين است ، با فقر و حاجتى كه به خداى تعالى دارد، و ذلتى كه در پيشگاه او دارد و نقصى كه نسبت به كمال او دارد، او را تسبيح گفته و از نقص و حاجت و ذلتى كه در خويش سراغ دارد منزه مى دارد، همچنان كه خدا مى گويد ((و ان من شى ء الا يسبح بحمده ((، و اين اعتبار هر چند كه در جاى خود صحيح است ليكن منظور نظر دو آيه مورد بحث نيست
مفسرين در معناى دو آيه اقوال مختلف ديگرى دارند، كه مهم ترين آنها را در آنجا كه وجوه را ذكر مى كرديم ، نقل نموديم و اگر در آيه شريفه درباره صبح و عصر و ظهر، كلمه ((حين (( را آورد، ولى در خصوص ((عشاء - سر شب (( اين كلمه را نياورد، بلكه فرمود ((عشيا((، از اين جهت است كه كلمه مذكور فعلى از باب افعال از آن مشتق نشده ، به خلاف ((مساء و صباح و ظهيره (( كه ((امساء و اصباح و اظهار(( از آنها مشتق شده است ، و داخل شدن ((در مساء و صباح و ظهيره (( را مى رساند.- اينطور گفته اند - باقى مى ماند خطاب در ((تمسون و تصبحون و تظهرون - عصر مى كنيد و صبح و ظهر مى كنيد(( كه آيا اين خطاب از باب التفات است ، و يا نكته اى ديگر دارد؟ در جواب مى گوييم : نه ، از باب التفات نيست ، بلكه از باب تعميم خطابى است كه در آغاز سوره متوجه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) كرد كه بعد از بيان حقايق ، هنگام نتيجه گرفتن رو به همه بشر نموده ، و فرموده است حال كه مطلب ازاين قرار است ، پس براى شما اى گروه بشر ثابت شد كه خدا هنگامى كه شما آدميان داخل عصر و صبح و شب و ظهر مى شويد، منزه است ، و در همه آسمانها و زمين ثنايى جميل دارد نظير اين تعميم در خطاب ، در آيه قبلى بود كه مى فرمود: ((و اليه ترجعون - خدا خلقت را آغاز كرده ، و آن را اعاده مى دهد، و به سويش باز مى گرديد(( و نيز در آيه بعد كه مى فرمايد: ((يخرج الحى من الميت و يخرج الميت من الحى و يحى الارض بعد موتها و كذلك تخرجون - زنده را از مرده ، و مرده را از زنده بيرون مى آورد، و زمين را بعد از مردنش زنده مى كند، و شما نيز اين طور بيرون مى شويد(( يخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يخْرِجُ الْمَيِّت مِنَ الْحَىِّ وَ يحْىِ الاَرْض بَعْدَ مَوْتهَا وَ كَذَلِك تخْرَجُونَ ظاهر بيرون آوردن زنده از مرده و به عكس ، خلقت موجودات زنده از زمين مرده ، و دوباره خاك كردن آنهاست ، ولى بعضى آن را تفسير كرده اند به اينكه مومن از كافر و كافر از مومن خلق مى كند، چون خود خداى تعالى كافر را مرده ، و مومن را زنده ناميده ، و فرموده : ((اومن كان ميتا فاحييناه و جعلنا له نورا(( و اما اينكه در آخر فرموده : و زمين را بعد از مردنش زنده مى كند، منظور آن حالتى است كه زمين در فصل بهار به خود مى گيرد، و گياهان از آن بيرون آمده و سبز و خرم مى شود، و منظور از مردن زمين ، خمودى آن در فصل پاييز و زمستان است ، و اينكه فرمود: ((و كذلك تخرجون (( معنايش اين است كه : شما هم اين چنين از قبرهايتان بيرون مى شويد، خداوند به احياى جديدى زنده تان مى كند، همچنان كه همه ساله زمين را به احياى جديدى ، بعد از مردنش زنده مى كند و تفسير صدر و ذيل اين آيه در آيات نظير آن گذشت
