تفسیر:المیزان جلد۷ بخش۶
وَ مِنهُم مَّن يَستَمِعُ إِلَيْك ....
« اكنه » جمع « كن » بكسر كاف ، به معناى چادر و پرده اى است كه در آن چيزى را پنهان و پوشيده مى دارند، و « وقر » به معناى سنگينى گوش است ، و « اساطير » جمع اسطوره و بنا بر آنچه از مبرد نقل شده به معناى دروغ و خدعه است ؛ و گويا ريشه اين لغت سطر بوده كه به معناى صفى از نوشته و يا از درخت و يا از انسان است ، آنگاه در مجموعه و منظومه اى از اخبار كاذب غلبه استعمال پيدا كرده است .
ظاهر سياق اقتضا مى كرد كه بدون ذكر كفار بفرمايد:
« يقولون ان هذا الا اساطير الاولين » شايد جهت اينكه نام گوينده (كفار) را اظهار كرد و فرمود: « يقول الذين كفروا » اين باشد كه خواست بفهماند چه چيز آنان را بر اين داشت كه چنين نسبت ناروائى به قرآن دهند. وَ هُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَ يَنْئَوْنَ عَنْهُ وَ إِن يُهْلِكُونَ إِلا أَنفُسهُمْ وَ مَا يَشعُرُونَ نهى مى كنند از آن ، يعنى از پيروى آن ، و ناى به معناى دور شده است ، و قصرى كه در جمله « و ان يهلكون الا انفسهم » به كار رفته قصر قلب است زيرا كفار خيال مى كردند اگر مردم را از پيروى قرآن نهى كنند و آنانرا از قرآن دور سازند قرآن را هلاك كرده و دعوت خدائى را از بين مى برند، و با اينكه خداى تعالى خواه ناخواه نور خود را تمام مى كند، لاجرم اين بينوايان دارند خود را هلاك مى كنند و نمى فهمند. وَ لَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلى النَّارِ... بيان عاقبت انكار و اصرارشان بر كفر و سرانجام اعراضشان از آيات الهى است . « يا ليتنا نرد و لا نكذب بايات ربنا... » بنابراين كه قرائت « نكذب » بفتح با، و « نكون » بفتح نون باشد، معناى آيه اين است كه : كفار آرزو مى كنند بار ديگر به دنيا برگشته و در سلك مؤ منين درآيند، باشد كه از عذاب آتش قيامت رهايى يابند. اين آرزويشان نظير همان انكار شرك به خدا و سوگند دروغ خوردنشان از باب ظهور ملكات نفسانيشان مى باشد زيرا كفار همانطورى كه دروغ ، ملكه نفسانيشان بود، آرزوى خيرات و منافعى هم كه از آنان فوت شده ، مخصوصا وقتى كه فوت آن مستند به اختيار خودشان و قصور تدبير در عملشان باشد خود ملكه ديگرى است در نفسشان ، همچنان اظهار تاسف و تحسرى هم كه درباره كوتاهى در امر قيامت مى كنند، كه به زودى بحث آن خواهد آمد ملكه ديگرى است در نفس آنان . علاوه بر اينكه آرزوى امر محال صحيح است ، همانطورى كه آرزوى امرى كه ممكن هست و ليكن متعسر و دشوار است صحيح است ، نظير آرزوى برگشتن ايام گذشته و امثال آن ، همچنانكه اين شاعر عرب در شعر خود چنين آرزوئى كرده و گفته است : ليت و هل ينفع شيئا ليت ليت الشباب بوع فاشتريت اى كاش و آيا گفتن اى كاش سودى دارد؟ ! بهر حال ، اى كاش جوانى خريد و فروش مى شد و من آنرا مى خريدم .
مواجه شدن با آتش و هول روز قيامت كفار را به تمناى رجوع به دنيا وادار مى كند نه ظهور حق .
بَلْ بَدَا لهَُم مَّا كانُوا يخْفُونَ مِن قَبْلُ... ظاهر كلام اين است كه مرجع ضمير در « لهم » و « كانوا » و « يخفون » يكى است و آن عبارت است از مشركين كه در آيات قبل ذكرشان گذشت ، و نيز ظاهر اين است كه مراد از قبل همان دار دنيا است . بنابراين معناى آيه اين مى شود كه : وقتى مشركين به لب پرتگاه دوزخ قرار مى گيرند، با ديدن آتش ، آنچه كه در دنيا پنهان مى داشتند برايشان ظاهر مى شود، و همين ظهور وادارشان مى كند كه آرزوى برگشتن به دنيا و ايمان به آيات خدا و دخول در جماعت مؤ منين كنند. و نيز از ظاهر آيه استفاده مى شود كه چيزى جز همان آتشى كه با آن مواجه مى شوند، برايشان ظاهر نمى شود، پس معلوم مى شود اين آتش همان عمل آنان بوده و كفرى بوده كه در دنيا مى ورزيدند و با كفر خود حق را با آنكه برايشان روشن بوده مستور و پوشيده مى داشتند، همچنانكه آيه شريفه : « لقد كنت فى غفلة من هذا فكشفنا عنك غطائك فبصرك اليوم حديد » هم به همين معنا اشاره مى كند. و كفار را بر تمناى رجوع به دنيا وادار نكرد مگر همان برخورد به آتش و هول روز قيامت ، نه مساله ظهور حق ، چرا كه از ظاهر آيه مورد بحث و آيه سابق الذكر چنين برمى آيد كه حق و حقيقتى كه در دنيا به آن كفر مى ورزيدند، هم در دنيا و هم در قيامت و قبل از برخورد به آتش برايشان روشن بوده ، چنانكه بعضى از آياتى كه متعرض مباحثى نظير مبحث ما است ، نيز به اين معنا اشعار دارد؛ از آن جمله اين دو آيه است : « و اذا قيل ان وعد الله حق و الساعة لا ريب فيها قلتم ما ندرى ما الساعة ان نظن الا ظنا و ما نحن بمستيقنين و بدا لهم سيئات ما عملوا و حاق بهم ما كانوا به يستهزؤ ن » و « و لو ان للذين ظلموا ما فى الارض جميعا و مثله معه لافتدوا به من سوء العذاب يوم القيمة و بدا لهم من الله ما لم يكونوا يحتسبون ، و بدا لهم سيئات ما كسبوا و حاق بهم ما كانوا به يستهزؤ ن . »
وجوه نه گانه اى كه درباره « بل بدالهم من الله ... » گفته شده است . در معناى جمله « بل بدالهم من الله ما كانوا يخفون من قبل » وجوه و احتمالاتى است كه صاحب المنار آنرا به نه وجه رسانيده . وى مى گويد: در معناى اين آيه اقوالى است : اول اينكه آن چيزى كه برايشان ظهور مى كند همان عمليات زشت و گناهان بد آنان است كه در نامه هاى عملشان ظاهر شده و اعضاء و جوارحشان هم بر آن گواهى مى دهند. دوم اينكه مراد از آن ، همان كارهائى است كه مى كردند و آنرا به خدا نسبت مى دادند و خيال مى كردند كه سعادتشان در آن كارها است ، و اينك خداى تعالى آنرا هيچ و پوچ كرد. سوم اينكه مراد از آن كفر و تكذيبى است كه تا قبل از مواجه شدن با آتش پنهانش مى داشتند، چنانكه قبل از اين جمله در جمله : « ثم لم تكن فتنتهم الا ان قالوا و الله ربنا ما كنا مشركين » حكايتش گذشت . چهارم اينكه مقصود از آن ، حق و ايمانى است كه از جهت عنادى كه با رسول الله و استكبارى كه از حق داشتند، با اظهار كفر، ايمان را و با تكذيب آن ، حق را مى پوشاندند، و البته اين وجه با كسانى تطبيق دارد كه كفرشان از همه مردم بيشتر بوده است ، و آنان همان معاندين و متكبرانى بوده اند كه خداى تعالى در باره بعضى از آنان فرمود: « و جحدوا بها و استيقنتها انفسهم ظلما و علوا » پنجم اينكه مقصود از آن حقايقى است كه انبيا آورده بودند و رؤ ساى آنان آنرا از اتباع خود پوشيده مى داشتند، و اينكه آن حقايق براى آن اتباعى كه از آن رؤ سا تقليد مى كردند روشن مى شود، از آن جمله ، كتمان بعضى از اهل كتاب است رسالت نبى محترم ما و صفات آن جناب و بشارتى را كه انبياى اهل كتاب به آمدن وى داده بودند. ششم اينكه مراد از آن ، عمل منافقين ، يعنى اظهار ايمان و اسلام كردن و كفر درونى را نهان داشتن ، است . هفتم اينكه مراد از آن ، بعث و جزا و من جمله عذاب جهنم است ،
و اخفاى آن عبارت است از تكذيب كردنش كه ريشه و ماده اصلى كفر است . هشتم اينكه در كلام مضافى حذف شده و تقدير چنين بوده : « و بدا لهم وبال ما كانوا... » و معلومشان شد وبال كفر و گناهى كه پنهان مى داشتند و گريبانگيرشان گشت عقاب آن ، و لذا به ناله درآمده آرزو كردند كه اى كاش روزى از اين عذاب نجات يافته و بار ديگر به دنيا برمى گشتند و ديگر به آيات خدا تكذيب ننموده ايمان به خدا را ترك نكرده و كارشان به اينجا نمى كشيد. و هيچ يك از اين احتمالات در نظر ما رجحانى ندارد، احتمالى كه از همه راجحتر است ، احتمال نهم است : نهم اينكه در روز قيامت براى هر يك از كفارى كه اين آيه در حق آنان و امثال آنان نازل شده ، تمامى افعال قبيحى كه در دنيا پنهانش مى داشتند ظاهر مى شود، چه آن قبائحى كه در نظر خودشان قبيح بوده و چه آن افعالى كه در نظر بينندگان زشت بوده است . اين بود احتمالاتى كه صاحب المنار در كتاب خود در باره آيه مورد بحث نقل كرده ، و پس از آن مختار و نظر خود را گفته ، و سپس در خلال كلام طويلى آيه را كه تنها در باره رؤ ساى كفار است تعميم داده و گفته است كه آيه شريفه ، پيروان و مقلدين آنان و همچنين منافقين و اهل فسق و هر كسى را كه گناه مرتكب مى شده و از مردم پنهان مى داشته و يا واجبات را ترك مى كرده و به عذرهاى بدتر از گناهى معتذر مى شده و حقيقت حال را پنهان مى داشته اند، شامل مى شود. خوانندگان محترم اگر در مطالبى كه ما در معناى آيه گذرانديم تامل نمايند مى توانند به خلل و نقاط ضعف هر يك از اين وجوه و احتمالات واقف شوند. لذا حاجت و نيازى نيست كه ما معترض آن شده و كلام را طول دهيم . « و لو ردوا لعادوا لما نهوا عنه » اين جمله تاثير ملكات رذيله اى را كه در نشات دنيا در دلهايشان رسوخ كرده خاطر نشان مى سازد، زيرا آنچيزى كه وادارشان كرد به اينكه آرزوى برگشتن به دنيا و ايمان به آيات خدا و دخول در جماعت مؤ منين كنند همان جلوه نمودن حقى است كه در دنيا ترك نموده بودند، و اينك آن حق با جميع لوازم دوزخى و عذاب اخرويش ظاهر شده است ؛ و اين جلوه كردن رذائل نفسانى در قيافه عذاب خود از مقتضيات نشاءت آخرت است ، كه حقايق غيبى و معنوى هم در آن به صورت عيان جلوه مى نمايد،
روى اين حساب اگر به فرض محال بار ديگر هم به دنيا برگردند باز هم دچار همان غفلت نخستين شده حجابى بين آنان و بين عالم غيب انداخته خواهد شد. دنياى امروزشان هم دار اختيار است ، همان هواى نفس و وساوس شيطانى و قريحه عناد و تكبر و طغيانى را كه در اين دنيا داشتند عينا همان را در آن دنيا نيز خواهند داشت ، در نتيجه باز هم مشرك و معاند با حق خواهند بود، زيرا همان چيزى كه آنان را امروز وادار به مخالفت با حق و تكذيب آيات خداى تعالى كرد آنروز هم كه بر حسب فرض به دنيا برگشته اند همان عوامل به حال خود باقى است ، و همان آثارى را كه اين عوامل امروز دارند بدون كم و زياد آنروز هم خواهند داشت .
دروغ گفتن كفار، در آرزوى رجوع به دنيا و عدم تكذيب آيات خدا.
« و انهم لكاذبون » يعنى در اينكه گفتند: « يا ليتنا نرد و لا نكذب بايات ربنا... » دروغ مى گويند، گو اينكه تمنى انشاء است و صدق و كذب در آن راه ندارد، ليكن اينكه گفتند: « نرد و لا نكذب : اى كاش خداوند ما را به دنيا برمى گردانيد، كه اگر برمى گرداند ديگر تكذيب نمى كرديم » و نگفتند: « يا ليتنا نعود و لا نكذب اى كاش برمى گشتيم و ديگر تكذيب نمى كرديم » خيلى روشن است كه تنها انشاء نيست تا صدق و كذب در آن راه نيابد، بلكه هم انشاء (تمنى ) است ، و هم وعده ، هم تمناى برگرداندن است و هم وعده به اينكه اگر خداوند چنين كند به وى ايمان آورده عمل صالح مى كنيم . همچنانكه در آيه شريفه « و لو ترى اذ المجرمون ناكسوا رؤ سهم عند ربهم ربنا ابصرنا و سمعنا فارجعنا نعمل صالحا انا موقنون » و آيه : « و هم يصطرخون فيها ربنا اخرجنا نعمل صالحا غير الذى كنا نعمل به » اين دو جهت تصريح كرده است . كوتاه سخن ، اينكه گفتند: « يا ليتنا نرد و لا نكذب ... » به معناى اين است كه گفته باشند: پروردگارا اگر ما را به دنيا برگردانى ديگر آيات تو را تكذيب نمى كنيم ، و از مؤ منين خواهيم بود. و به اين اعتبار احتمال صدق و كذب در آن راه دارد، و صحيح است كه از دروغگويان شمرده شوند. بعضى ها خواسته اند نسبت كذبى كه خداى تعالى در آرزوئى كه كفار كرده اند، به آنان داده ، چنين توجيه كنند كه مراد اين است كه : آرزوى كفار، آرزوى كاذب است ،
يعنى از آرزوهائى است كه هرگز در خارج محقق نمى شود، همچنانكه به كسى كه تمناى چيزى را مى كند كه هيچوقت به آن نمى رسد گفته مى شود: آرزويت به تو دروغ گفته است . بعضى ديگر گفته اند: مراد، دروغگوئى آنان است در ساير خبرهائى كه از خود مى دهند، از قبيل اصابت با واقع و اعتقاد به حق . و اين توجيه همانطورى كه ملاحظه مى كنيد قابل اعتنا نيست . وَ قَالُوا إِنْ هِىَ إِلا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا... اين دو آيه انكار صريح مشركين نسبت به اصل معاد و فروع آن از قبيل : احضار گواهان و گرفتن اعتراف نسبت به آنچه انكار مى كردند را ذكر مى فرمايد: چون مسلك و ثنيت و بت پرستى قائل به معاد نيست همچنانكه خداى تعالى در چند جا از كلام مجيد خود انكار معاد را از آنان حكايت كرده است ، و اگر هم معتقد بودند به اينكه بتها در درگاه خدا شفيعند مقصودشان شفاعت در كار آخرت نبوده ، بلكه تنها منظورشان شفاعت در رفع گرفتاريها و جلوگيرى از پيش آمدهاى هول انگيز دنيوى و جلب منافع مادى بوده است . بنابراين جمله « و قالوا ان هى ... » انكار معادشان را حكايت مى كند، و معنايش اين است كه جز همين حيات دنيوى حيات ديگرى بعد از آن نيست ، و ما پس از مرگ زنده شدنى نيستيم . و جمله « و لو ترى اذ وقفوا » به منزله جوابى است از انكار آنان ، البته به اين بيان كه لازمه گفتارشان (ان هى الا) را، به صورت تمنا (و لوترى : اى كاش مى ديدى ) خاطر نشان پيغمبر گرامى خود مى سازد، و آن لازمه و تالى فاسد اين است كه : به زودى آنچه را كه با گفتن « و ما نحن بمبعوثين » انكار مى كردند، تصديق و اعتراف خواهند نمود، و اين در حالى است كه در برابر پروردگار خود مى ايستند و آنچه را كه انبياء (عليهم السلام ) در دنيا گوشزدشان مى كردند و مى گفتند كه بعد از مرگ دوباره زنده خواهيد شد و اينان انكارش مى كردند، به عيان مشاهده مى كنند. از اينجا معلوم مى شود كه جمله « اذوقفوا » تفسير همان معاد و حشر است ، و مؤ يد آن اين است كه در آيه بعد هم كه مى فرمايد: « قد خسر الذين كذبوا بلقاء الله حتى اذا جاءتهم الساعة ... » از حشر و بعث و قيامتى كه در جملات قبلى بود به لقاء الله تعبير كرده و بلا فاصله ساعت را ذكر فرموده ، تا برساند كه منظور از آن همان ساعت لقاء الله است . و اينكه فرمود: « اليس هذا بالحق » معنايش اين است كه آيا بعث و برانگيختنى كه در دنيا انكارش مى كرديد با اينكه بعث همين لقاء الله بود، حق است يا نه ؟.
« قالوا بلى و ربنا قال فذوقوا العذاب بما كنتم تكفرون : گفتند: بله ، به پروردگار ما سوگند. گفت پس بچشيد عذاب را به كيفر كفرى كه مى ورزيديد و حقى كه پنهان مى داشتيد » . قَدْ خَسرَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِلِقَاءِ اللَّهِ... در مجمع البيان مى گويد: هر چيزى را كه ناگهانى پيش آيد « بغت » گويند، مثلا گفته مى شود: « بغتة الامر : فلان امر ناگهانى براى او پيش آمد » . و به همين معنا است ساير مشتقات آن . راغب هم در مفردات در باره معنى حسرت گفته است : « حسر » عبارت است از كنار زدن لباس از هر چيزى كه ملبس به آن است ، گفته مى شود: « حسرت عن الذراع : يعنى آستين را از ذراع بالا زدم » و « حاسر » كسى را گويند كه زره بر تن و كلاه جنگى بر سر نداشته باشد، و « محسرة » به معناى جاروب است تا آنجا كه مى گويدخسته و فرسوده را هم كه حاسر مى خوانند براى اين است كه اندازه توانائيش براى ديگران معلوم شده تا آنجا كه مى گويد و حسرت به معناى اندوه و ندامت بر امرى است كه فوت شده باشد، و ارتباط اين معنا با معناى كشف از اين راه است كه گويد شخص اندوهناك برايش كشف شده و پى برده به جهلى كه او را وادار نمود به ارتكاب كارى كه مرتكب شده ، و يا از اين راه است كه قوايش از فرط اندوه و ندامت بر ما فات منحسر (ضعيف ) شده و يا از تدارك آن دچار حسر (خستگى ) گشته است ، اين بود آن مقدارى كه از كلام راغب در معناى كلمه حسر محل حاجت بود. و نيز در باره معناى « وزر » مى گويد: « وزر » به فتح واو و زاءپناهگاه در كوه را گويند، در قرآن كريم هم كه فرموده : « كلا لا وزر الى ربك يومئذ المستقر » به همين معنا آمده ، و « وزر » به كسر واو و سكون زاء به معناى سنگينى است ، و رابطه بين اين لغت و لغت « وزر » شباهتى است كه سنگينى با كوه دارد. و لذا گناه را هم « وزر » مى خوانند و هم از آن به ثقل تعبير مى كنند. از جمله آياتى كه در آن « وزر » به معنى گناه به كار رفته آيه « ليحملوا اوزارهم كاملة » مى باشد. همچنانكه در آيه « و ليحملن اثقالهم و اثقالا مع اثقالهم » نيز به اين معنا به كار رفته است .
به هر حال آيه مورد بحث يكى ديگر از آثار سوء انكار بعث مشركين را بيان مى كند و آن اثر سوء عبارت است از اينكه به زودى به طور ناگهانى قيامتشان قيام نموده و ناله شان به حسرت بر دنيائى كه مفت از دستشان رفته بلند شده ، گناهان را كه آن روز به صورت بارى سنگين مجسم مى شود به دوش خواهند كشيد. و اين خود پستترين و دشوارترين احوال آدمى است و بد بارى است كه به دوش مى كشند، يا بد گناه ، و يا بد وزر و وبالى است كه حمل مى كنند. و اين آيه ، يعنى آيه « قد خسر الذين كذبوا بلقاء الله » به منزله نتيجه اى است كه از جمله « و قالوا ان هى الا حياتنا الدنيا... » گرفته مى شود و آن اين است كه مشركين با عوض كردنشان راحت آخرت و مسرت لقاء الله را با انكار بعث و عذاب اليمى كه از لوازم آن است خود را خاسر و زيانكار كردند. وَ مَا الْحَيَوةُ الدُّنْيَا إِلا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدَّارُ الاَخِرَةُ خَيرٌ... اين آيه تتمه كلام قبلى است كه در آن بيان مى كند حال حيات دنيوى و اخروى و مقايسه بين آندو را، و اينكه حيات دنيوى لهو و لعب است و بس ، زيرا كه اين زندگى چيزى جز يك سلسله عقايد اعتبارى و غرضهاى موهوم نيست ، و چون لعب هم عبارت است از سرگرمى به موهومات ، بنابراين دنيا نيز يك نوع لعب خواهد بود. و از آنجائى كه آدمى را از مهمات حيات اخرويش كه حيات حقيقى و دائمى است بازمى دارد، و لهو هم چيزى است كه آدمى را از مهماتش بازمى دارد؛ پس دنيا هم نوعى لهو است . و اما اينكه چرا دار آخرت خير است آنهم تنها براى متقين ؟ جهتش اين است كه دار آخرت حياتى است حقيقى و ثابت ، و چنين حياتى جز براى متقين دست نمى دهد، از اين جهت فرمود: « خير است براى متقين » . بحث روايتى . در تفسير عياشى از هشام بن سالم از ابى عبد الله (عليه السلام ) نقل كرده كه فرمود: خداى تعالى در روز قيامت اين قدر عفو مى كند كه احدى تصور آنرا نمى كند، حتى مشركين هم به طمع افتاده و مى گويند: « و الله ربنا ما كنا مشركين » .
در مجمع البيان در ذيل آيه « ثم لم تكن فتنتهم الا ان قالوا... » مى گويد: فتنه در اينجا به معناى معذرت است ، و بر طبق همين معنا روايتى هم از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده . در تفسير قمى در ذيل جمله : « و هم ينهون عنه و يناون عنه ... » گفته است كه بنى هاشم همواره رسول خدا را يارى كرده و قريش را مانع مى شدند از اينكه به آن جناب آسيب رسانند، و در عين حال : « يناون عنه : از او دورى نموده و ايمان نمى آوردند » . مؤ لف : مضمون اين روايت قريب به مضمون روايتى است كه از عطا و مقاتل نقل شده كه : مراد از اين آيه ابو طالب عموى رسول خدا (صلى الله عليه وآله و سلم ) است ، زيرا وى قريش را از آسيب رساندن به رسول الله (صلى الله عليه وآله و سلم ) بازمى داشت ، و در عين حال از آن جناب و از ايمان به او هم دورى مى كرد. و ليكن سياق اين آيه با اين مطلب سازگار نيست ، براى اينكه ظاهرش اين است كه ضمير به قرآن برمى گردد، نه به رسول الله ، علاوه بر اينكه رواياتى كه از ائمه اهل بيت (عليهم السلام ) در خصوص ايمان ابو طالب وارد شده ، بسيار زياد است .
روايات و شواهدى در مورد ايمان جناب ابوطالب .
در مجمع البيان مى گويد: اجماع اهل بيت (عليهم السلام ) بر ايمان ابو طالب به ثبوت رسيده ، و اجماع آنان حجت است ، براى اينكه آنان يكى از دو ثقلى هستند كه رسول الله امت را امر به تمسك به آن دو كرده و فرموده است : « ما ان تمسكتم بهما لن تضلوا : مادامى كه تمسك كنيد به آن دو، هرگز گمراه نمى شويد » . روايت عبد الله عمر هم دلالت بر اين معنا دارد، كه ابوبكر در روز فتح مكه پدرش را كه در آن ايام مرد نابينائى بود نزد رسول الله آورد. حضرت فرمود: چرا اين پير مرد را زحمت دادى ؟ به من مى گفتى من خود نزد او مى رفتم ؟ ابوبكر عرض كرد: خواستم تا خداوند اجر و ثواب به او مرحمت كند، به خدائى كه تو را به حق مبعوث كرد من آن روزى كه ابو طالب اسلام آورد بيشتر خوشحال بودم تا امروز كه پدرم اسلام مى آورد، منظورم خوشحالى و خشنودى و روشنى چشم شما است ، حضرت فرمود: راست مى گوئى .
طبرى هم به سند خود روايت كرده كه وقتى رؤ ساى قريش حمايت ابوطالب را از رسول الله (صلى الله عليه وآله و سلم ) ديدند نزد وى اجتماع كرده گفتند: ما عمارة بن وليد را كه زيباترين و سخيترين و شجاعترين جوانان قريش است آورده ايم كه به تو واگذارش كنيم و تو در عوض برادرزاده ات را كه باعث تفرقه جماعت ما شده و عقايد ما را خرافات و سفاهت دانسته به ما واگذار كنى تا او را بكشيم . ابو طالب فرمود: شما با من انصاف نكرديد، فرزندتان را به من مى دهيد تا آب و نانش دهم و من فرزند خود را به شما واگذار كنم تا او را بكشيد؟ انصاف اينست كه شما قريش هم از هر خانواده يك فرزند از فرزندان خود را به من واگذار كنيد تا بكشم ، آنگاه گفت : منعنا الرسول رسول المليك ببيض تلا لا كلمع البروق اذ ودوا حمى رسول المليك حماية حام عليه شفيق و كلمات و اشعارى كه از او نقل شده و دلالت بر اسلامش مى كند بسيار و بى شمار و همه مشهور است ، از آن جمله اين شعر است : الم تعلموا انا وجدنا محمدا نبيا كموسى خط فى اول الكتب اليس ابونا هاشم شد ازره و اوصى بنيه بالطعان و بالضرب و نيز از آن جمله ، اين دو بيت است كه از ابيات قصيده او است : و قالوا لا حمد انت امرؤ خلوف اللسان ضعيف السبب الا ان احمد قد جائهم بحق و لم ياتهم بالكذب و از آن جمله اين چند بيت است كه آن جناب در ضمن اشعارى كه درباره داستان عهد نامه قريش و معجزه رسول الله (صلى الله عليه وآله و سلم ) سروده است :
و قد كان فى امر الصحيفة عبرة متى ما يخبر غائب القوم يعجب محا الله منها كفرهم و عقوقهم و ما نقموا من ناطق الحق معرب و امسى ابن عبد الله فينا مصدقا على سخط من قومنا غير معتب و نيز از آن جمله اين چند بيت از قصيده اى است كه وى در تحريك برادرش حمزه بر پيروى رسول خدا (صلى الله عليه وآله و سلم ) و صبر در اطاعتش سروده است : صبرا ابا يعلى على دين احمد و كن مظهرا للدين وفقت صابرا فقد سرنى اذ قلت انى مؤ من فكن لرسول الله فى الله ناصرا و اين بيت از قصيده ديگر اوست : اقيم على نصر النبى محمد اقاتل عنه بالقنا و القنابل و همچنين اين چند بيت است كه در آن نجاشى را بر يارى رسول الله (صلى الله عليه وآله و سلم ) تحريك مى كند: تعلم مليك الحبش ان محمدا وزير لموسى و المسيح بن مريم اتى بهدى مثل الذى اتيابه و كل بامر الله يهدى و يعصم و انكم تتلونه فى كتابكم بصدق حديث لا حديث المرجم فلا تجعلوا لله ندا و اسلموا و ان طريق الحق ليس بمظلم
و نيز از آن جمله اين چند بيت است كه در دم مرگ به عنوان وصيت سروده است : اوصى بنصر النبى الخير مشهده عليا ابنى و شيخ القوم عباسا و حمزة الاسد الحامى حقيقته و جعفرا ان يذودوا دونه الناسا كونوا فدى لكم امى و ما ولدت فى نصر احمد دون الناس اتراسا و از اين قبيل ابيات در قصائد مشهور آن جناب و وصيتها و خطبه هايش آنقدر زياد است كه اگر بخواهيم همه را در اينجا نقل كنيم كتاب طولانى مى شود. و عمده دليل كسانى كه مى گويند ابو طالب اسلام نياورده بعضى از رواياتى است كه از طريق عامه در اين باره نقل شده ، و در قبال آن روايات اجماع اهل بيت (عليهم السلام ) و بعضى از روايات ديگر از طريق خود عامه و اشعارى كه از آن جناب نقل شده همه دلالت بر اسلام وى دارند، تا ببينى اشخاص كدام يك از اين دو قول را اختيار نموده و كدام يك از اين دو دليل را ترجيح دهند. دو روايت در مورد عالم ذر، در ذيل جمله : « و لو ردوا العادوا لما عنه ... » . و در تفسير عياشى از خالد از ابى عبد الله (عليه السلام ) روايت شده كه فرمود: اگر مشركين به دنيا برگردند باز همان شرك را از سر خواهند گرفت ، براى اينكه اينها در اصل ملعونند. و در همان كتاب از عثمان بن عيسى از بعضى از اصحابش از امام صادق (عليه السلام ) روايت شده كه فرمود: خداى تعالى به آب فرمود گوارا و شيرين شو تا از تو بهشتم و بندگان صالحم را خلق كنم ، و نيز به آب فرمود: شور و تلخ شو تا از تو آتشم و اهل معصيتم را بيافرينم . آنگاه اين دو آب را با خاك بياميخت و با دست راست خود قبضهاى از آن برگرفته مخلوقاتى به ريزى ذره بيافريد، آنگاه از خود آنها عليه خودشان گواهى خواست كه آيا من پروردگار شما نيستم ؟ و آيا اطاعتم بر شما واجب نيست ؟ گفتند چرا. آنگاه به آتش فرمود: آتش شو، ناگهان آتشى افروخته شد، به آن ذرات فرمود:
در آتش شويد، بعضى ها سرعت كردند، بعضى ديگر به كندى جانب آتش روان شدند، و بعضى اصلا از جاى برنخاستند، پس آنهائى كه رفتند وقتى حرارت آتش را ديدند برگشتند و احدى از آنان داخل آتش نشد. سپس به دست خود از آن گل قبضه ديگرى برداشته مخلوقاتى به ريزى ذره ، مانند مخلوقات بار نخستين آفريد، آنگاه از خود آنها عليه خودشان گواهى خواست ، نظير همان گواهى مخلوقات بار نخست ، سپس فرمود: در اين آتش قرار گيريد، بعضى ها به كندى و بعضى ديگر به سرعت و پاره اى به طرفة العين در آتش شده احدى تخلف نكرد. آنگاه فرمود: به سلامت درآئيد، پس همگى بيرون شدند در حالتى كه چيزى از آتش به آنها اصابت نكرده بود. آن طائفه ديگر گفتند: پروردگارا از ما بگذر تا ما هم همان كارى كه اينها كردند بكنيم ، فرمود: گذشتم ، پس بعضى به سرعت در آتش شده و بعضى مانند بار اول از جاى برنخاستند، آيه شريفه « و لو ردوا لعادوا لما نهوا عنه و انهم لكاذبون » درباره همين طايفه اخير است . مؤ لف : اين روايت و روايت قبليش از روايات مربوط به مساله عالم ذر است ، و ما به زودى در سوره اعراف در تفسير آيه « و اذ اخذ ربك من بنى آدم من ظهورهم ذريتهم و اشهدهم على انفسهم الست بربكم قالوا بلى ... » ، بحث مفصلى راجع به اين مساله خواهيم نمود، و خلاصه اش اين است كه : همانطورى كه نظام ثواب و عقاب در آخرت ارتباط مستقيمى با نظام نشات قبل از آخرت يعنى نشاءت دنيا و اطاعت و معصيت در آن دارد همچنين اطاعت و معصيت در دنيا با نشاءت ديگرى كه به حسب رتبه قبل از رتبه دنيا قرار گرفته ارتباط تامى دارد. پس مراد امام از اينكه در روايت فرمود: آيه شريفه « و لو ردوا... » درباره اينها است ، اين است كه اگر مشركين از عرصات محشر به دنيا عودت داده شوند هر آينه شرك و منهيات ديگرى را كه داشتند از سر خواهند گرفت زيرا اينان از همان عالم ذر دروغگو بودند، و در آنجا هم به خداى تعالى دروغ گفتند، و عينا مراد امام (عليه السلام ) از اينكه در روايت اولى فرمود: اگر مشركين به دنيا برگردند باز همان شرك را از سر خواهند گرفت براى اينكه اينان در اصل ملعونند، نيز همين معنا است ، و مقصود آن جناب از اصل همان عالم ذر است . بنابراين ، اين دو روايت مشتمل است بر وجه ديگرى در تفسير آيه ، غير آن سه وجهى كه در بيان سابق گذشت .
در مجمع البيان از اعمش از ابى صالح از رسول خدا (صلى الله عليه وآله و سلم ) روايت كرده كه در تفسير جمله « يا حسرتنا على ما فرطنا فيها... » فرموده اند: اهل آتش منزلهاى بهشتى خود را در آتش مى بينند و آه از نهاد برآورده مى گويند: « يا حسرتنا.... » .
