هود ١٠٧
ترجمه
| هود ١٠٦ | آیه ١٠٧ | هود ١٠٨ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الأرْضُ»: مادام که آسمانها و زمین‌برپا است. یعنی تا دوزخْ دوزخ است. چرا که مراد از آسمانها و زمین، آسمانها و زمین دوزخ است و آن هر آن چیزی است که بالای سر و زیر پای دوزخیان قرار دارد (نگا: ابراهیم / ). یا این که مراد جاودانگی و نفی انقطاع است همان گونه که عرب می‌گوید: لا أَفْعَلُ کَذا ما لاحَ کَوْکَبٌ ... مَا اخْتَلَفَ الَّیْلُ وَ النَّهارُ. «إِلاّ مَا شَآءَ رَبُّکَ»: مراد تقیید سرمدی و ابدی بودن است، نه افاده عدم عموم (نگا: انعام / اعراف / یونس / ، اعلی / . یا این که استثناء متوجّه اهل توحید گناهکار است. یعنی: افراد بدبخت در دوزخ جاودانه می‌مانند مگر مؤمنان بزهکار.
آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)
تفسیر
- آيات ۱۰۸ - ۱۰۰، سوره هود
- دو احتمال در معناى : ((ابناء القرى ))
- مراد از اينكه آلهه مشركين جز بر هلاكت و تباهى خوانندگان خويش نيفزودند
- اشاره به وجود ارتباط بين اعمال سابق ولا حق انسان ، و نيز ارتباط آن بااعمال ديگران
- عالم برزخ منزلگاه موقتى است و جنبه تمهيدى براى روز قيامت و بهشت و دوزخ جاودانه دارد
- چند وجه در معناى : ((يوم ياءت ...)) در آيه شريفه
- در روز قيامت حقايق براى همگان واضح شده ، توهم استقلال اسباب و وسائط زائل مى گردد
- معناى جمله : ((يوم ياءت لاتكلم نفس الّا باذنه )) و معناى تكلم در قيامت
- بيان اينكه دروغ گفتن مشركين در روز قيامت از باب ظهور ملكات است
- وجه جمع بين آياتى كه تكلم در روز قيامت را اثبات مى كنند با آياتى كه آن را نفى و انكار مى كنند
- گفتار ديگر مفسرين در معناى آيه (لاتكلم نفس الا باذنه )
- علاوه بر اينكه خداى تعالى مى فرمايد: ((هذا يوم لا ينطقون و لا يوذن لهم فيعتذرون)) و معلوم است كه
- وجهى كه ديگران درباره جمع بين اين دو دسته از آيات
- معناى جمله : ((فمنهم شقىّ و سعيد)) و اشاره به معناى تقسيم انسانها به سعادتمند وشقاوتمند
- نقد و رد سخن فخررازى كه گفته است سعادت و شقاوت آدمى به حكم خدا و لازم لاينكفاوست
- بيان اينكه قضاء و قدر الهى و علم او به اعمال انسان منافاتى با اختيارى بودناعمال انسان ندارد
- معناى (زفيز) و (شهيق ) و بيان حالاهل جهنم
- معناى ((خلود)) و مشتقات آن
- دو اشكال در ارتباط با آيه : ((خالدين فيها مادامت السموات و الارض )) و جواب آنها
- سخن زمخشرى در تفسير كشاف در اشاره به اين وجه
- دفعاشكال قاضى بيضاوى بر آيه شريفه
- وجوه ديگرى كه درباره تحديد خلود در آيه شريفه ذكر شده است
- معناى استثناء: ((الّا ماشاء ربّك )) در دو آيه مربوط به بهشتيان و دوزخيان
- وجوه مختلف ديگر درباره مراد از استثناء فوق الذكر
- اشاره به نكته لطيفى كه از آيه : ((و اما الذين سعدوا...)) استفاده مى شود.
- وجه جمع بين جمله : ((الّا ماشاء ربّك )) و ((عطاء غير مجذوذ)) در آيه شريفه
- بحث روايتى
- بررسى نسبت سعادت و شقاوت انسان با قضا و قدر الهى با توجه به روايات وارده
- عالم هستى داراى دو وجه است : وجه ضرورت و تقدير و وجه امكان و اختيار
- معناى فرمايش پيامبر (ص ): ((كل ميسر لما خلق له ))
- رواياتى در ذيل آيات شريفه مربوط به خلود در جنت و نار و استثناء: ((الّا ماشاء ربّك))
- بهشت اولياء خدا با بهشت ديگران تفاوت دارد (و من دونهما جنّتان )
- رد سخن سيوطى در مورد منسوخ شدن دو آيه : ((فاما الّذين شقوا... ))
تفسیر نور (محسن قرائتی)
خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِما يُرِيدُ «107»
(و) تا آسمانها و زمين پايدار است، در آن (آتش) جاودانند، مگر آنچه خداوند بخواهد، همانا پروردگارت هر چه را اراده كند، انجام مى‌دهد.
نکته ها
«زَفِيرٌ» فريادى است كه همراه با بيرون دادن نَفَس است و «شَهِيقٌ» ناله‌اى است طولانى كه توأم با فرو بردن نَفَس است. بعضى نيز «زَفِيرٌ» را آغاز صداى الاغ و «شَهِيقٌ» را پايان آن دانسته‌اند.
همه‌ى افرادى كه به دوزخ مى‌روند، از لحاظ مدّت زمان حضور در آنجا يكسان نيستند، عدّه‌اى پس از مدّت كمى از دوزخ رهايى مى‌يابند، بعضى ديگر براى مدّت بسيار طولانى در جهنّم مى‌مانند و سرانجام خلاص مى‌شوند، امّا گروهى براى هميشه در آنجا مى‌مانند و هرگز از آن خارج نمى‌شوند.
جلد 4 - صفحه 123
كلمه‌ى «خلود» در مواردى كه همراه با كلمه‌ى «ابد» آمده باشد، مثل: «خالِدِينَ فِيها» «1»، به معناى هميشگى و جاودانگى است، نه به معناى مدّت طولانى.
در اين آيه اگر چه خلود تا زمان برقرار بودن آسمانها و زمين بيان شده است و قرآن مدّت زمان استقرار آنها را تعيين فرموده «2»، ليكن باز به معناى ابديّت و هميشگى است، زيرا كه «ما دامَتِ السَّماواتُ» در زبان و ادبيات عرب، كنايه‌اى است كه براى ابديّت و جاودانگى آورده مى‌شود، اگر چه آسمانها ابدى نيستند.
پیام ها
1- انسان با انتخاب‌هاى خود باعث شقاوت خود مى‌شود. «شَقُوا» نه «شَقُوا»
2- دست خداوند در نجات گروهى از دوزخيان (به دليل جرم كمتر و يا استحقاق عفو و يا هر دليل ديگرى) باز است. «إِلَّا ما شاءَ رَبُّكَ»
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلاَّ ما شاءَ رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِما يُرِيدُ (107)
«1» بحار الانوار ج 5 ص 153، و ص 157، و ج 77 ص 176. و توحيد صدوق ص 356.
«2» مدارك سابق.
جلد 6 - صفحه 142
خالِدِينَ فِيها: در حالى كه جاويد و هميشه باشند در آن آتش جهنم با ناله و فغان. ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ: مادامى كه باقى باشند آسمانها و زمينها. اين تعبير است از تأبيد و هميشگى، چنانچه در عرف عرب مستعمل است اينگونه تمثيلات براى مبالغه در دوام مثل قولهم: «لافعل ما دامت السّموات و الارض». «و ما لاح الجديدان» يا آنكه مراد از سماء و ارض، فوق و تحت باشد كه هر چه تو را سايه كند آسمان، و هر چه تو را بردارد، زمين تو باشد. پس معنى آنكه مادامى كه فوق و تحت باشد اشقيا در جهنم باشند. إِلَّا ما شاءَ رَبُّكَ:
مگر آنچه را كه خواهد پروردگار تو كه ايشان را از عذاب آتش به عذاب زمهرير يا غير آن معذب سازد، چه جهنم را انواع عذاب و عقوبت باشد كه يكى از آنها آتش است (بنابراين استثناء از خلود نار باشد در عذاب نار، نه از خلود در جهنم).
تنبيه: اقوال ديگر:
1- مراد به استثناء آن اوقات قبل از دخول جهنم باشد از دنيا و برزخ و موقف قيامت.
2- كفار معذب باشند به عذاب خاص در كميت و كيفيت الّا آنكه خدا خواهد ايشان را به عذابى مضاعف معذب سازد (بنابراين «الّا» به معنى واو باشد بنابر قول فرّاء).
3- انقطاع عذاب آنها را معلق به مشيت ساخته و مشيت هرگز به آن تعلق نيابد، پس هميشه در جهنم باشند؛ زيرا تعليق به محال، محال است.
4- استثناء، نقصان مدت نيست بلكه تنبيه باشد بر آنكه عذاب و ترك عذاب آنها به مشيت و اراده الهى است و ديگرى را بر آن قدرت و تمكن نباشد.
5- استثناء از زفير و شهيق باشد، و آن دو نوع عذاب است، يعنى آنها را زفير و شهيق باشد مگر آنچه خداى خواهد از انواع عذاب (بنابراين «الا» به معنى سوى باشد).
6- مراد به اشقيا كفار و فساق مؤمنين باشد و مستثنى كفار اهل توحيد كه بعد از مدتى عذاب به بهشت درآيند، و اينقدر كافى است در صحت استثنا؛
جلد 6 - صفحه 143
زيرا: در زوال حكم از كلّ كافى است زوال بعض از آن. و ضحاك از ابن عباس نقل نموده كه مراد به اشقيا در اين آيه گروهى مخصوصند از اهل توحيد كه حق تعالى ايشان را در جهنم به قدر گناهشان معذب سازد و بعد از آن به بهشت ببرد، پس ايشان در حالتى شقى و در حالتى سعيد باشند.
إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِما يُرِيدُ: بدرستى كه پروردگار تو به جا آورد مر آنچه را كه مى‌خواهد و او را هيچ مانعى نيست اراده آنچه خواهد.
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
وَ ما نُؤَخِّرُهُ إِلاَّ لِأَجَلٍ مَعْدُودٍ (104) يَوْمَ يَأْتِ لا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلاَّ بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَ سَعِيدٌ (105) فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُوا فَفِي النَّارِ لَهُمْ فِيها زَفِيرٌ وَ شَهِيقٌ (106) خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلاَّ ما شاءَ رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِما يُرِيدُ (107) وَ أَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلاَّ ما شاءَ رَبُّكَ عَطاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ (108)
ترجمه
و تأخير نمى‌اندازيم آنرا مگر براى مدتى شمرده شده
روز كه بيايد سخن نگويد كسى مگر بدستورى او پس بعضى از آنها بدبختند و برخى خوشبخت
پس امّا كسانيكه بدبخت شدند پس در آتشند مر آنها را است در آن فريادى مانند اوّل صداى خر و ناله‌اى مانند آخر صدايش
جاودانيانند در آن تا برپا است آسمانها و زمين مگر مقداريرا كه بخواهد پروردگار تو همانا پروردگار تو بجا آورنده است آنچه را بخواهد
و امّا كسانيكه خوشبخت شدند پس در بهشتند جاودانيان در آن تا بر پا است آسمانها و زمين مگر مقدارى را كه بخواهد پروردگارت اعطاء فرموده عطائى را بريده نشدنى.
تفسير
خداوند روز قيامت را تأخير نمى‌اندازد مگر براى انقضاء ايّام معدوده متناهيه تا در آنمدت كه هر قدر زياد باشد چون معدود و متناهى است كم است بندگان بوظائف خود عمل نمايند و بكمال لايق خود برسند و مستحقّ نعيم ابدى شوند و چون موعد مقرّر برسد ديگر جاى سخن گفتن در اطراف تقصير بندگان بعنوان اعتذار يا شفاعت يا توسل بوسائل نجات براى كسى نيست مگر با اذن و اجازه خداوند و اين در يكى از مواقف آنروز است و آنجا كه فرموده اين روزى است كه سخن نميگويند و اذن داده نميشود بآنها تا معذرت بخواهند در موقف ديگر است چنانچه در توحيد از امير المؤمنين عليه السّلام نقل نموده است و مردم بر حسب اقتضاء ذات و طينت اصليّه خودشان بر دو قسمند بعضى شقى و برخى سعيدند چنانچه از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت شده است كه شقى كسى است كه شقى شده در شكم مادرش و سعيد كسى است كه سعيد شده در شكم مادرش و جاى اشقياء آتش جهنّم است كه مخلدند
جلد 3 صفحه 109
در آن مگر عنايت الهى و هدايت انبياء و اولياء و علماء و صلحاء شامل حال آنها شده باشد كه با ايمان مجرّد يا مقرون بعمل صالح از دنيا رفته باشند كه البتّه مخلّد در آتش نخواهند بود اگر چه معصيت كار باشند و مدتها بسوزند تا پاك شوند و جاى سعداء بهشت جاويد است مگر تقدير الهى و اغواء شياطين و اضلال معاندين موجب شده باشد كه اقتضاء ذات و فطرت اصليّه كسى باطل شود و بفعليّت نرسد و در آخر كار با صورت قبيحه كفر از دنيا برود كه البتّه اهل بهشت نخواهد بود ولى كسيكه با سعادت ذاتى يا اكتسابى يا شفاعت شفعاء يا پس از سوختن و پاك شدن ببهشت برود مخلد است در آن و عطاء الهى هيچگاه از او مقطوع نخواهد بود مؤيّد اين معنى است روايتى كه از امام باقر عليه السّلام در كافى نقل نموده و در ذيل آيه شريفه انّ اللّه لا يخفى عليه شى‌ء در سوره آل عمران ذكر شد كه دلالت دارد بر آنكه شقاوت و سعادت طفل در شكم مادر مقدر ميشود با شرط بداء كه اشاره بامكان تغيير حال او است بتغيير موجبات سعادت و شقاوت در لوح محو و اثبات و بنابراين مراد از ما شاء ربّك در دو آيه كسانى هستند كه از استحقاق خلود در جهنّم و بهشت خارج شده‌اند و استعمال كلمه ما باين معنى نادر نيست مانند سبّح للّه ما فى السّموات و فانكحوا ما طاب لكم من النّساء و امثال اينها و مراد از كسانيكه شقى يا سعيد شده‌اند كه مستثنى منهم در دو آيه ميباشند آنانند كه شقاوت يا سعادت كه عبارت از معصيت و اطاعت بنده از خداوند است از آنها تحقّق پيدا كرده باشد اگر چه دوام نداشته باشد و باين اعتبار استثناء از آنها شده است و اشكالى ندارد ولى مفسّرين شقى و سعيد را بكسيكه مستحقّ دوزخ و بهشت شده باشد تفسير نموده‌اند و در مراد از استثناء دچار اشكال شده‌اند مخصوصا نسبت بمستحق بهشت كه بادلّه قطعيّه خلود آنها ثابت و محقّق است و در ذيل آيه هم اشاره بآن شده لذا در مجمع ده وجه از مفسّرين عامّه و خاصه براى حلّ اشكال نقل نموده و يك وجه را اختيار فرموده و نسبت بجمع كثيرى از مفسّرين عامّه و خاصه داده و حاصل اين وجه آنستكه كسانيكه مؤمن و معصيت كارند چندى در جهنّمند و پس از آن داخل بهشت ميشوند و اينها تا در جهنّمند در زمره اشقياء محسوبند و چون داخل بهشت شدند از سعداء ميباشند و استثناء از خلود در دو آيه بملاحظه اين جماعت است نهايت آنكه در آيه اوّل باعتبار انتهاء امر و در آيه دوّم باعتبار ابتداء امر است و براى
جلد 3 صفحه 110
تصحيح نفى خلود گفته‌اند دوام چنانچه با منقطع الآخر بودن منافى است با منقطع الاول بودن هم منافى است و مراد از كلمه مادر ما شاء ربّك در اوّل اشخاص مذكوره‌اند و در ثانى وقت معيّن در بدو امر است و مؤيد اين معنى است روايتى كه از امام باقر عليه السّلام در صافى نقل فرموده كه اين دو آيه در غير اهل خلود است از اهل شقاوت و سعادت و در مجمع هم چند روايت از ابن عبّاس ره و غيره براى تأييد اين وجه ذكر شده و انصاف آنستكه اگر اشكالى باشد اين وجه احسن وجوه است و در نفحات وجه ديگرى ذكر فرموده و نسبت باكثر مفسّرين داده و ظاهرا آنرا اختيار نموده و آن اين است كه مقصود از استثناء بيان نفوذ اراده الهى است كه اگر بخواهد عذاب را از اشقياء رفع و نعمت را از سعداء قطع ميفرمايد ولى نخواسته و نميكند براى دلالت ادلّه قطعيّه بر خلود و مؤيّد اين معنى است ذيل آيه اوّل كه دلالت بر نفوذ اراده الهيّه دارد و ذيل آيه دوّم كه دالّ بر عدم انقطاع نعمت است و قمّى ره نار و جنّت را بعذاب برزخ و بهشت دنيا كه ارواح اهل ايمان منتقل بآن ميشود تفسير فرموده و عطاء غير مجذوذ را باعتبار اتّصال آن بنعيم آخرت دانسته و فرموده اين ردّ كسانى است كه منكر عذاب قبر و ثواب و عقاب در دنيا و عالم برزخ شده‌اند و فيض ره فقط اين وجه را ذكر و تأييد فرموده بآنكه خلود در كلام الهى مقيّد بمادامت السّموات و الارض شده و ظاهر از سماوات و ارض آسمانها و زمين دنيا است و بروايتى كه از امام صادق عليه السّلام وارد شده است كه در قيامت صبح و شبى نيست و عذاب بامداد و شام اشقياء در آتش برزخ است كه خدا فرموده النّار يعرضون عليها غدوّا و عشيّا و يوم تقوم السّاعة أدخلوا آل فرعون اشدّ العذاب و بنابراين مراد از استثناء انقطاع عذاب و ثواب آنها است بفواصلى در برزخ يا بعد از فناء دنيا و قبل از تعيين تكليف آنها در آخرت و اين وجه را در مجمع نسبت بشيخ طوسى قدّس سرّه داده و از آنجناب نقل نموده نسبت آنرا بجمعى از مفسّرين خاصه و بنظر حقير اين معنى از جهاتى خلاف ظاهر است حتى از همان جهت كه فيض ره آنرا مؤيّد اين تفسير قرار داده چون ظاهر جمله مادامت السّموات و الارض آنستكه براى تأكيد خلود ذكر شده و آنكه اين جمله از الفاظ تأييد است يعنى از الفاظى است كه در كلام عرب از معناى حقيقى خود منسلخ شده و بطور كنايه در مقام اثبات دوام و ابديّت براى امرى ذكر ميشود چنانچه در مجمع بيان شده و
جلد 3 صفحه 111
امثله ديگرى هم ذكر فرموده‌اند و والد ما جد حقير در شفاء الصّدور آن الفاظ را استقصاء فرموده لذا بعيد است در آيه شريفه معناى حقيقى اين جمله اراده شده باشد و بر فرض اراده مراد آسمان و زمين مناسب با عالم آخرت است چون از تفريع بر آيات سابقه معلوم ميشود كه اين دو آيه در مقام بيان حال اهل محشر و جمع شدگان در روز قيامت است و مربوط بعالم برزخ نيست و در اين مقام وجه ديگرى براى حلّ اشكال بنظر حقير رسيده و آن اين است كه مراد از استثناء در آيه اوّل انتقال معصيت كاران از اهل ايمان باشد از جهنّم به بهشت و در آيه دوّم مراد استثناء سابقون مقرّبون باشد از خلود در بهشت جسمانى و اشاره بفائز شدن ايشان باشد بمقام رضوان و سايه عرش و مقامات رفيع‌تر و اين منافات ندارد با ادلّه خلود سعداء در بهشت چون اين مقامات هم از بهشت است نهايت آنكه بهشت روحانى است كه لذّت آن فوق لذائذ جسمانى است و جنّتى كه در آيه دوّم ذكر شده ظاهر در بهشت جسمانى است كه متبادر از جنّت در اذهان عامّه است و براى رفع توهّم زوال نعمت از سعداء بملاحظه ظاهر استثناء در ذيل آيه تصريح شده بآنكه عطاء الهى از ايشان قطع نخواهد شد اين چند وجه كه براى دفع اشكال ذكر شد غير از وجهى است كه در بدو امر از ظاهر آيات بنظر حقير رسيد و بيان شد و بر آن تقريب اشكالى وارد نيست تا محتاج بجواب باشد چنانچه اشاره شد و تعجّب از آنستكه حضرات مفسرين اين وجه را بعنوان دفع اشكال هم ذكر ننموده‌اند و بذكر وجوه ركيكه پرداخته‌اند كه حقير از نقل آنها اعراض نمودم و بعضى گفته‌اند خداوند داناتر است بمراد از استثنائى كه فرموده و اين كاشف از كمال اهمّيت باشكال است و عيّاشى ره از صادقين عليهما السلام نقل نموده كه مراد از بهشت و آتش در اين آيات دوستى آل محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و دوستى دشمنان ايشان است و بنابراين هم بايد تقرير استثناء بتقريب اوّل شود و اللّه اعلم ..
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الأَرض‌ُ إِلاّ ما شاءَ رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعّال‌ٌ لِما يُرِيدُ (107)
هميشه در آتش هستند مادامي که آسمانها و زمين هست مگر آنچه بخواهد پروردگار تو محققا پروردگار تو ميكند آنچه اراده كند جلوگير ندارد.
بعضي از حكماء و عرفاء که منكر خلود شدند تمسّك باين آيه و آيه بعد كردند که پس از طي سماوات و ارض دستگاه بهشت و جهنم برچيده ميشود و ماهيات بكلي معدوم و وجود صرف که ذات اقدس حق است باقي چنانچه مثنوي ميگويد
(پس عدم گردم عدم چون ارقنونبرگزیده تفسیر نمونه
]
(آیه 107)- و اضافه می‌کند: «آنها جادوانه در آتش خواهند ماند تا زمانی که آسمانها و زمین برپاست» (خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ).
«مگر آنچه پروردگارت اراده کند» (إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ).
«چرا که خداوند هر کاری را اراده کند انجام می‌دهد» (إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ).
نکات آیه
۱- آتش دوزخ ، جایگاه ابدى تیره بختان صحنه قیامت است. (خلدین فیها مادامت السموت و الأرض) عبارت «مادامت السماوات و الأرض» (تا آن زمان که آسمانها و زمین وجود دارد) کنایه از دوام و همیشگى است و تأکید براى خلودى مى باشد که از «خالدین» استفاده مى شود.
۲- جهنم و آتش آن ، همیشگى و پایدار است. (خلدین فیها مادامت السموت و الأرض)
۳- سراى آخرت همچون دنیا ، داراى زمین و آسمان است. (مادامت السموت و الأرض) از آن جا که آسمانها و زمین موجود به هنگام برپایى قیامت در هم فرو مى ریزد، معلوم مى شود مراد از «السماوات و الأرض» در این آیه و آیه بعد، آسمانها و زمین سراى آخرت مى باشد. براین اساس «ال» در آن دو جانشین مضاف الیه است; یعنى: سماوات الأخرة و أرضها.
۴- سراى آخرت ، داراى یک زمین است و آسمانهایى متعدد دارد. (مادامت السموت و الأرض) برداشت فوق ، از جمع آوردن «سماوات» و مفرد آوردن «أرض» استفاده شده است.
۵- خلود و عدم خلود جهنمیان در دوزخ ، بسته به مشیت الهى است. (خلدین فیها ... إلاّ ما شاء ربک)
۶- مشیتهاى الهى ، تخلف ناپذیر است. (إلاّ ما شاء ربک)
۷- رهایى جهنمیان از آتش دوزخ ، امرى ممکن و محتمل است و به مشیت خداوند بستگى دارد. (خلدین فیها ... إلاّ ما شاء ربک) منظور از «ما»ى موصوله در «إلاّ ما شاء ربک» مى تواند زمان و مدت باشد. در این صورت «مستثنى منه» مدت زمانى است که به خلود و دوام توصیف شد. بر این اساس حاصل معناى «خالدین فیها ...» چنین مى شود: دوزخیان در آتش براى همیشه ماندگارند، مگر آنکه خداوند همیشه بودن را ملغى کند.
۸- خداوند ، برخى از دوزخیان را از آتش دوزخ رهایى مى بخشد و از عذاب نجات مى دهد. (خلدین فیها ... إلاّ ما شاء ربک) برداشت فوق، بر این اساس است که مراد از «ما» در «إلاّ ما شاء ربک» افراد و اشخاص باشد. بر این مبنا «مستثنى منه» ضمیر مستتر در «خالدین» مى باشد و حاصل معناى «خالدین فیها ...» چنین خواهد بود: دوزخیان در آتش مخلد هستند، مگر افرادى را که خداوند بخواهد که در آن جا خالد نباشند. وصف «فعال لما یرید» به این نکته اشاره دارد که خداوند با اعمال مشیت خویش، برخى دوزخیان را رهایى خواهد بخشید.
۹- خداوند هر آنچه را بخواهد ، انجام مى دهد. (إن ربک فعال لما یرید)
۱۰- حاکمیت خداوند بر هستى ، حاکمیتى مطلق و قدرت او بلامنازع است. (إن ربک فعال لما یرید)
۱۱- اخبار خداوند به خلود جهنمیان در دوزخ ، نمى تواند مانع او بر موقت قرار دادن آن باشد. (خلدین فیها ... إلاّ ما شاء ربک إن ربک فعال لما یرید) جمله «إن ربک ...» تعلیل براى حقایقى است که از آیه مورد بحث استفاده مى شود; یعنى، چون حاکمیت او مطلق است و چیزى نمى تواند مانع نفوذ اراده او شود; اگر خواست دوزخیان براى همیشه در آتش بمانند، چنین خواهد شد و اگر خواست همه و یا برخى از آنان را نجات دهد، چنین خواهد کرد و حتى اگر وعده و وعیدى را که بر خلود داده، بخواهد عمل نکند، چیزى مانع و رادع او نخواهد بود.
۱۲- باور و توجه به قدرت و حاکمیت مطلق خداوند ، موجب پذیرش ربوبیت او بر انسان و سایر هستى است. (إلاّ ما شاء ربک إن ربک فعال لما یرید) برداشت فوق ، با توجه به کلمه «رب» استفاده شده است.
موضوعات مرتبط
- آخرت: آسمان آخرت ۳; تعدد آسمان آخرت ۴; زمین آخرت ۳، ۴
- آفرینش: تدبیر آفرینش ۱۲; حاکم آفرینش ۱۰
- انسان: مدبر انسان ها ۱۲
- ایمان: آثار ایمان ۱۲; ایمان به حاکمیت خدا ۱۲; ایمان به قدرت خدا ۱۲
- توحید: توحید افعالى ۱۰
- جهان بینى: جهان بینى توحیدى ۱۰; جهان بینى و ایدئولوژى ۱۲
- جهنم: جاودانگى آتش جهنم ۲; جاودانگى جهنم ۲; جاودانگى در جهنم ۱، ۵، ۱۱; نجات از جهنم ۷; ویژگیهاى آتش جهنم ۲; ویژگیهاى جهنم ۲
- جهنمیان: ۱ نجات جهنمیان ۷، ۸
- خدا: آثار مشیت خدا ۵، ۷; اِخبار خدا ۱۱; اختیار خدا ۹; اراده خدا ۹; افعال خدا ۹; حاکمیت مطلق خدا ۱۰; حتمیت مشیت خدا ۶; قبول ربوبیت خدا ۱۲; قدرت خدا ۹; نجات بخشى خدا ۸; ویژگیهاى قدرت خدا ۱۰
- شقاوتمندان: شقاوتمندان در جهنم ۱
- عذاب: نجات از عذاب ۸
