النساء ١٠٣
ترجمه
| النساء ١٠٢ | آیه ١٠٣ | النساء ١٠٤ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«قِیَاماً»: جمع قائم، ایستادگان. «قُعُوداً»: جمع قاعد، نشستگان. «جُنُوب»: جمع جنب، پهلوها. «إِطْمَأْنَنتُمْ»: اطمینان یافتید. به حال عادی برگشتید و آرامش خود را باز یافتید. «کِتَاباً»: فرض. واجب. «مَوْقُوتاً»: زماندار. دارای وقت معلوم و معیّن.
آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)
نزول
محل نزول:
این آیه همچون دیگر آیات سوره نساء در مدینه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل گردیده است. [۱]
شأن نزول:[۲]
«شیخ طوسی» گوید: ابن مسعود گويد: اين آية درباره نماز شخص مريض نازل گرديده ولى ظاهر آية به غير اين موضوع شباهت بيشترى دارد.
تفسیر
تفسیر نور (محسن قرائتی)
فَإِذا قَضَيْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتاباً مَوْقُوتاً «103»
پس چون نماز را به پايان برديد، خداوند را در (همه) حال ايستاده و نشسته و به پهلو خوابيده ياد كنيد، پس هرگاه آرامش يافتيد (و حالت خوف تمام شد) نماز را (بصورت كامل) برپا داريد. همانا، نماز بر مؤمنان در وقتهاى معيّن واجب شده است.
نکته ها
كلمه‌ى «قِياماً» جمع «قائم» به معناى ايستاده و كلمه‌ى «قُعُوداً» جمع «قاعد» به معناى نشسته و كلمه‌ى «جُنوب» جمع «جَنب» به معناى پهلو و كنايه از دراز كشيدن است.
همچنين كلمه‌ى «كِتاباً» به معناى امرى نوشته شده و واجب و كلمه‌ى «مَوقوت» به معناى
جلد 2 - صفحه 149
كارى با وقت معيّن است.
حضرت على عليه السلام درباره‌ى آيه «فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِكُمْ» فرمودند: يعنى شخص سالم ايستاده، مريض نشسته و كسى كه نشسته نمى‌تواند، خوابيده نماز بخواند. «1»
امام باقر عليه السلام درباره‌ى «كِتاباً مَوْقُوتاً» فرمودند: يعنى مفروض و واجب. «2»
پیام ها
1- كمبودهاى نماز خوف، با ياد خدا جبران مى‌شود. «فَإِذا قَضَيْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ»
2- نماز و ياد خدا در هر حال لازم است، در جبهه‌ى جنگ يا بستر بيمارى. «قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِكُمْ»
3- نماز خوف، يك استثناست. پس از برطرف شدن حالت اضطرار، نماز بايد به صورت عادّى خوانده شود. «فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ»
4- نماز، از واجبات قطعى الهى در همه‌ى عصرها و براى همه‌ى نسل‌ها است.
«كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتاباً» 5- وجوب هر نماز، در وقت مخصوص خودش است. «مَوْقُوتاً»
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
فَإِذا قَضَيْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتاباً مَوْقُوتاً (103)
«1» منهج الصادقين، جلد 3، صفحه 101.
تفسير اثنا عشرى، ج2، ص: 557
چون تذكر به ذات الهى، موجب استعداد بنده است به فيض ربانى، و ورود رحمت و نعمت بر او، و دفع زحمت و نقمت از او، و از اين جهت بعد از امر به صلاة مى‌فرمايد:
فَإِذا قَضَيْتُمُ الصَّلاةَ: پس چون بجا آورديد نماز خوف را بر وجه ادا و فارغ شديد از آن، فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً: پس ياد خدا كنيد و متذكر نام نامى الهى شويد در حالت ايستادن كه شمشير مى‌زنيد، و در حالت نشستن كه تير مى‌اندازيد، وَ عَلى جُنُوبِكُمْ: و در حالتى كه به پهلوهاى خود افتاده‌ايد و زخم خورده‌ايد. و قول اشهر و اكثر آنست كه ياد كردن خداوند تعالى است در همه حال.
و در زاد المسير آورده كه ذكر به معنى خوف است، يعنى بترسيد از خدا «قِياماً» به وقت نصرت در امور، و «قُعُوداً» در حال اشتغال به اكل و شرب و مصاحبت با خلق، «وَ عَلى جُنُوبِكُمْ» و در زمان توجه به منام، و مژده «أَلَّا تَخافُوا» نتيجه اين خوف است. در كنز آورده: مراد امر است به مداومت بر ذكر در جميع احوال، چنانچه در حديث قدسى وارد شده كه حق تعالى خطاب فرمود: يا موسى اذكرنى فانّ ذكرى حسن على كلّ حال. «1» يعنى: اى موسى ياد كن مرا در همه احوال، كه ياد من در هر حالى نيكو است. و يا مراد تعقيب است به ادعيه بعد از صلاة، همچنانكه اصحاب ما روايت كرده‌اند. و گويند كلام محتاج است به اضمار، اى: فاذا اردتم الاتيان بالصّلوة فأتوا بها على حسب احوالكم فى الاتيان. يعنى: چون خواهيد كه به نماز مشغول شويد، پس اتيان نمائيد به آن بر هر نحوى كه مقدور شما باشد از ضعف خوف و شدت آن، «قِياماً» خواه مسايفه و مقارعه باشد، و «قُعُوداً» و خواه در حين مرامات، «وَ عَلى جُنُوبِكُمْ» و خواه در حينى كه مجروح شده بر پهلو افتاده باشيد. وجه اين قول آنست كه كلام در معرض ذكر صلاة خوف است، پس مناسب آن باشد كه
«1» منهج الصادقين، جلد 3، صفحه 104.
تفسير اثنا عشرى، ج2، ص: 558
به اين معنى حمل كرده شود.
فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ: پس چون ايمن شويد از خوف، و يا اقامت نمائيد در شهرهاى خود، پس بگزاريد نماز را بر وجه كمال در كميت و كيفيت و تعديل اركان و حفظ شرايط آن. إِنَّ الصَّلاةَ كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتاباً مَوْقُوتاً: بدرستى كه نماز، باشد بر مؤمنان فرض موقت، يعنى محدود به اوقات، كه اخراج آن از اوقات آن جايز نيست. و اين دليل است بر آنكه نماز واجب الاداء است در حال مسايفه و اضطراب در معركه حرب. و تعليل امر است به اتيان به آن به هر نحو كه ممكن باشد.
در عقاب الاعمال صدوق رحمه اللّه به حذف اسانيد از ابى عبد اللّه عليه السّلام روايت نموده كه: قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: من صلّى الصّلوة بغير وقتها وقعت سوداء مظلمة يقول ضيّعك اللّه كما ضيّعتنى، و اوّل ما يسئل العبد اذا وقف بين يدى اللّه عزّ و جلّ عن الصّلوة فان زكت صلاته زكى ساير عمله و ان لم تزكّ لم يزكّ عمله. فرمود پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: هر كه نماز گزارد به غير وقت آن، واقع شود سياه و تاريك؛ مى‌گويد در عالم معنى:
ضايع كند خدا تو را همچنانكه مرا ضايع كردى. و اول چيزى كه سؤال كرده مى‌شود از بنده وقتى كه محضر الهى در موقف بايستد، نماز است. پس اگر تزكيه باشد نمازش، پاكيزه و مقبول باشد ساير اعمال او؛ و اگر تزكيه نباشد نمازش، تزكيه و پاك نگردد عملش.
تنبيه: بدان كه نماز در ميان واجبات، ده صفت مخصوصه دارد:
اول- انّ الصّلوة تنهى عن الفحشاء و المنكر، يعنى نماز صحيح كه مقبول درگاه الهى باشد، البته مكلف را از معاصى و كار بد باز دارد. پس هرگاه شخص، كثرت معاصى و گناهان را در خود ملاحظه كند، مشخص مى‌شود كه نماز او خالى از نقص نيست.
دوم- الصّلوة معراج المؤمن، پس در هر نماز صحيح، البته بايد ترقى در مرتبه قرب به خداوند عالم حاصل شود.
تفسير اثنا عشرى، ج2، ص: 559
سيم- الصّلوة عمود الدّين، «1» پس اهتمام در آن را بايد زياده بر همه امور دين نمايد.
چهارم- الصّلوة ان قبلت قبل ما سواها و ان ردّت ردّ ما سواها، «2» يعنى اگر نماز قبول شد، طاعات ديگر هم قبول مى‌شود؛ و اگر رد شد، غير آن هم رد شود، يعنى ثمرات بر آنها مترتب نگردد.
پنجم- اوّل ما يحاسب به العبد الصّلوة و اوّل ما ينظر فيه من عمل بن ادم الصّلوة، «3» اول چيزى كه محاسبه شود نماز است، و اول چيزى كه در نامه اعمال ملاحظه شود نماز باشد. اگر صحيح نيست، نظر به باقى اعمال او نمى‌كنند.
ششم- پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و ائمه طاهرين صلوات اللّه عليهم اجمعين هنگام وصيت فرموده‌اند: من استخفّ بالصّلوة لا تناله شفاعتنا و ليس منّا. «4» يعنى: هر كه سبك شمارد نماز را، شفاعت ما به او نمى‌رسد و از ما محسوب نيست.
هفتم- هر كه بميرد و نماز خود را درست نكرده باشد، بر دين حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نمى‌ميرد. چنانكه اشاره فرمودند به شخصى كه نماز كرد و ركوع و سجود را به طور كامل به عمل نياورد كه: لئن مات هذا و هكذا صلاته ليموتنّ على غير دينى. «5» مراد آنست كه ايمان در وقت مردن از او سلب شود، يا عذاب او در حين موت، عذاب كفار باشد.
هشتم- آنكه در نماز، جمع شده مجموع عبادات و مطلوبات و فوائد روحى و جسدى و دنيائى و آخرتى.
نهم- آنكه يك نماز بهتر است از بيست حج، و هر حجى بهتر است از
«1» بحار الانوار، جلد 82، ص 218 حديث 26، از امام باقر عليه السّلام.
«2» بحار الانوار، جلد 82، ص 236، حديث 64، مضمون حديث.
«3» بحار الانوار، جلد 82، ص 236، حديث 64، مضمون حديث.
«4» فروع كافى، جلد 3، كتاب الصلوة، صفحه 269 و 270، حديث 7 و 15.
«5» فروع كافى، جلد 3، كتاب الصلوة، صفحه 268، حديث 6.
تفسير اثنا عشرى، ج2، ص: 560
خانه‌اى كه پر باشد از طلا، و آن را در راه خدا تصدق كند.
دهم- اينكه نمازهاى پنجگانه مثل نهر جارى هستند به جهت تطهير گناهان. هر نمازى كفاره گناهانى است كه ما بين آن نماز باشد. مراد صغاير است نه كبائر.
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
فَإِذا قَضَيْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتاباً مَوْقُوتاً (103)
ترجمه
پس چون بجا آورديد نماز را پس ياد كنيد خدا را ايستاده و نشسته و بر پهلوهاى خودتان پس چون آرامش پيدا كرديد پس بر پا داريد نماز را همانا نماز بوده است بر گروندگان واجبى در اوقاتى..
تفسير
يكى از بهترين مواقع از براى ذكر خداوند و دعا و توسل بذيل عنايت الهى براى حوائج دنيا و آخرت مخصوصا نصرت اسلام و غلبه بر دشمن بعد از فراغت از نماز است كه آن بمنزله پيش كش و تحفه است از بنده در بارگاه الهى كه البته اگر قبول درگاه احديت شده باشد دعايش باجابت نزديك است و اين فرق ندارد كه شخص ايستاده باشد يا نشسته يا يك پهلو خوابيده باشد خصوص اگر مريض يا مجروح باشد در هر حال موقعيت دارد و سرّ استحباب مؤكّد تعقيبات نماز همين است چنانچه مفاد صدر آيه است و مفاد ذيل آيه آنستكه چون باوطان خود مراجعت نموديد پس تمام كنيد نمازيرا كه مأذون بوديد در قصر و تخفيف آن در حال سفر و خوف و مراعات كنيد حدود آنرا يا بنابر تحقيق سابق چون مطمئن شديد از تعرض دشمن پس بر پا داريد نماز را بنحويكه مأمور بوديد پيش از خوف همانا نماز بر اهل ايمان واجب است در اوقات معيّنى كه نبايد از آن اوقات خارج شود و تقديم و تاخيرش جائز نيست و در اين مقام دو روايت از حضرت باقر (ع) و حضرت صادق (ع) در كافى نقل نموده كه بنظر حقير مستفاد از آندو آنستكه مراد از توقيت آن نيست كه اگر احيانا كلّا ام بعضا در خارج وقت واقع شود خالى از مصلحت است بلكه مراد آنستكه حتما بايد بجا آورد در وقت و الا در خارج وقت بهر نحو ممكن است.
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
فَإِذا قَضَيتُم‌ُ الصَّلاةَ فَاذكُرُوا اللّه‌َ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلي جُنُوبِكُم فَإِذَا اطمَأنَنتُم فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ كانَت عَلَي المُؤمِنِين‌َ كِتاباً مَوقُوتاً (103)
پس زماني که نماز را بجا آورديد پس ذكر الهي را چه در حال ايستادن يا نشستن يا بپهلو افتادن باشد بگوئيد پس زماني که مطمئن شديد پس بپا داريد نماز را زيرا نماز بر مؤمنين نوشته شده لازم است و فرض واجب.
فَإِذا قَضَيتُم‌ُ الصَّلاةَ بآن كيفيت که در آيه قبل بيان شد بايد خدا را متذكر باشيد و دائما مشغول ذكر باشيد فَاذكُرُوا اللّه‌َ پس از فراغ نماز قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلي جُنُوبِكُم حال است براي فاذكروا، و علي جنوبكم جار و مجرور در محل
جلد 5 - صفحه 190
نصب است.
فَإِذَا اطمَأنَنتُم از حملات دشمن پس بپا داريد نماز را بكيفيت كامل فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ كانَت عَلَي المُؤمِنِين‌َ كِتاباً مَوقُوتاً اي فرضا واجبا
(تنبيهان)
الاول- راجع بصلاة مغرب در باب مطارده اخبار مختلف است در بعضي دارد که طائفه اولي دو ركعت آن را بجماعت كنند و پس از تشهد اول قصد فرادي نمايند يك ركعت ديگر را تمام كنند و بروند مقابل دشمن و طائفه دوم در ركعت سوم اقتداء كنند، و در بعض ديگر دارد يك ركعت با طائفه اولي و دو ركعت با طائفه ثانيه، و تحقيق كلام تخيير است چنانچه در غير مورد مطارده هم مأمومين ميتوانند در اثناء نماز قصد فرادي كنند و بقيه را تمام كنند و ميتوانند در هر ركعتي اقتداء كنند.
(تنبيه دوم)
اينكه اگر محاربه بجايي رسيد که دست و بغل شدند و دشمن مجال نماز و لو باين كيفيت نداد بايد در حال جنگ نماز گذارند و لو بايماء و اشاره در ركوع و سجود حتي بذكر عوض هر ركعتي قناعت كنند چنانچه در جنگ صفين چهار نماز ظهر، عصر، مغرب و عشاء اصحاب امير المؤمنين باين كيفيت انجام دادند و بالاخره بر هر تقديري نماز ساقط نميشود حتي غريق و حريق و مهدوم عليه.
برگزیده تفسیر نمونه
نکات آیه
۱- مجاهدان در میدان نبرد باید همواره به یاد خدا باشند. (فاذا قضیتم الصلوة فاذکروا اللّه قیماً و قعوداً و على جنوبکم)
۲- ضرورت یاد خدا در همه شرایط و تمامى حالات (ایستاده، نشسته، و خوابیده) (فاذکروا اللّه قیماً و قعوداً و على جنوبکم) «قیاماً» جمع قائم و «قعوداً» جمع قاعد و «جنوب» جمع جنب (به معناى پهلو) و «على جنوبکم» کنایه از دراز کشیدن است.
۳- یاد خدا، زمینه ساز پیروزى بر دشمنان (اعد للکفرین عذاباً مهیناً ... فاذکروا اللّه قیماً و قعوداً و على جنوبکم)
۴- یاد خداوند پس از اداى نماز خوف، جبران کننده کاستیهاى آن (فلیس علیکم جناح ان تقصروا ... فاذکروا اللّه قیماً و قعوداً و على جنوبکم) لزوم ذکر خدا پس از پایان نماز خوف، مى تواند اشاره به این معنا باشد که قصر و کوتاهى نماز خوف را با ذکر خداوند جبران کنید.
۵- وجوب برپایى نماز با تمام شرایط و آداب آن، پس از رفع ترس از ناحیه دشمن (فاذا اطماننتم فاقیموا الصلوة) اقامه نماز به معناى انجام نماز است با تمام شرایط و آداب آن. و از اینکه در نماز خوف تعبیر به اقامه نماز نشده و فرموده: «فلیصلوا»، این معنا تأیید مى شود.
۶- وجوب برپایى نماز با تمام شرایط، پس از سفر و بازگشت به وطن * (فاذا اطماننتم فاقیموا الصلوة) برخى بر آنند که مراد از «اطماننتم» بازگشت به وطن است.
روایات و احادیث
۷- نماز، وظیفه اى ثابت و واجب براى اهل ایمان (ان الصلوة کانت على المؤمنین کتباً موقوتاً) «کتاب» به معناى واجب و ثابت است. مؤید برداشت فوق، فرمایش امام باقر(ع) است که درباره «کتاباً موقوتاً» در آیه فوق فرمود: یعنى مفروضاً ... .[۳]
۸- نماز را باید در اوقاتى خاص و معین برپا کرد. (ان الصلوة کانت على المؤمنین کتباً موقوتاً) «موقوتاً» از ماده «وقت»، به معناى زمان مشخص و محدود است.
موضوعات مرتبط
- احکام:۵، ۶، ۷، ۸
- پیروزى:
- ترس:
- جنگ:
- ذکر:
- مجاهدان:
- مؤمنان:
- نماز:
- واجبات:۵، ۶، ۷
