تفسیر:المیزان جلد۱۸ بخش۱۵
بيان اينكه همه دوستان جز متقين در قيامت دشمنان يكديگرند
الاَخِلاءُ يَوْمَئذِ بَعْضهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوُّ إِلا الْمُتَّقِينَ كلمه ((اخلاء(( جمع ((خليل (( است كه به معناى دوست است . و اگر دوست را خليل گفته اند، بدان جهت است كه آدمى ((خلت (( يعنى حاجت خود را به او مى گويد، و او حاجت وى را برمى آورد. و ظاهرا مراد از ((اخلاء(( مطلق كسانى است كه با يكديگر محبت مى كنند، چه متقين و اهل آخرت كه دوستيشان با يكديگر به خاطر خدا است ، نه بخاطر منافع مادى ، و چه اهل دنيا كه دوستى هايشان به منظور منافع مادى است . اين را بدان جهت گفتيم كه متوجه شوى استثناء ((الا المتقين (( استثناء متصل است ، نه منقطع چون متقين در گروه ((اخلاء(( داخل هستند، و كلمه ((الا(( آنها را استثناء مى كند. و اما اينكه چرا همه دوستان ، به استثناء متقين دشمن يكديگرند، براى اين است كه لازمه دوستى طرفينى اين است كه يكطرف ، طرف ديگر را در مهماتش كمك كند، و اين كمك وقتى در غير رضاى خدا باشد، در حقيقت كمك به بدبختى و شقاوت و عذاب دائمى آن طرف است ، همچنان كه در جاى ديگر در حكايت گفتار ستمگران در قيامت فرموده : ((يا ويلتى ليتنى لم اتخذ فلانا خليلا لقد اضلنى عن الذكر بعد اذ جاءنى (( به خلاف دوستى هاى متقين كه همه مايه پيشرفت آنان در راه خدا است ، و در روز قيامت همه به سود ايشان خواهد بود. و در خبرى از رسول خدا هم آمده كه : چون قيامت به پا شود، پيوند ارحام قطع ، و همه نسب ها گسيخته مى گردد، و برادرى ها همه باطل مى شود، مگر برادرى در راه خدا، و اين فرموده خداست كه مى فرمايد: ((الاخلاء يومئذ بعضهم لبعض عدو الا المتقين (( و اين روايت را الدر المنثور در تفسير اين آيه از سعد بن معاذ نقل كرده است .
يَعِبَادِ لا خَوْفٌ عَلَيْكمُ الْيَوْمَ وَ لا أَنتُمْ تحْزَنُونَ اين آيه شريفه خطابى است كه خداى تعالى در قيامت به متقين دارد، شاهدش هم جمله ((ادخلوا الجنه (( است . و در اين خطاب ايشان را از هر ناملايمى احتمالى يا قطعى ايمنى مى دهد، چون فرموده ((نه خوف داريد، و نه اندوه (( و مورد خوف ناملايم احتمالى است ، و مورد اندوه ناملايم قطعى ، و وقتى خوف و اندوه نداشته باشند، قطعا اين دو قسم ناملايم را هم نخواهند داشت . الَّذِينَ ءَامَنُوا بِئَايَتِنَا وَ كانُوا مُسلِمِينَ موصول ((الذين (( بدل از مناداى مضاف در نداى ((يا عبادى (( است . ممكن هم هست صفت آن باشد. و منظور از ((آيات (( همه آن چيزهايى است كه بر وجود خداى تعالى دلالت مى كند، چه پيغمبر باشد، و چه كتاب ، و چه معجزه ، و چه چيزهاى ديگر. و منظور از اسلام تسليم بودن به اراده و اوامر خداى عزّوجلّ است . ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنتُمْ وَ أَزْوَجُكمْ تحْبرُونَ ظاهر اينكه امر مى فرمايد به داخل شدن در بهشت ، اين است كه مراد از ازواج همان همسران مؤ من در دنيا باشد، نه حور العين ، چون حور العين در بهشت هستند، و خارج آن نيستند تا با اين فرمان داخل بهشت شوند. و كلمه ((تحبرون (( از مصدر ((حبور(( است ، و - به طورى كه گفته اند - به معناى سرورى است كه حبار و آثارش در وجهه انسان نمودار باشد و كلمه ((حبره (( به معناى زينت و هيئت زيبا است . و معناى جمله اين است كه : داخل بهشت شويد شما و همسران مؤ منتان در حالى كه خوشحال باشيد، آن چنان كه آثار خوش حالى در وجهه شما نمودار باشد. و يا آن چنان كه بهترين قيافه را دارا باشيد. يُطاف عَلَيهِم بِصِحَافٍ مِّن ذَهَبٍ وَ أَكْوَابٍ ... كلمه ((صحاف (( جمع ((صحفه (( است ، و صحفه به معناى كاسه و يا كوچكتر از كاسه است . و كلمه ((اكواب (( جمع ((كوب (( است كه به معناى كوزه اى است كه دسته نداشته باشد. و آوردن دو كلمه ((صحاف (( و ((اكواب (( اشاره است به اينكه اهل بهشت هم داراى طعامند، و هم داراى شراب ، در صفحه ها طعام مى خورند، و از كوب ها آب مى نوشند.
و اگر در آيه قبلى ، مؤ منين مخاطب و حاضر فرض شده بودند، و به ايشان مى فرمود داخل بهشت شويد ولى در اين آيه غايب فرض شده اند، مى فرمايد ((براى آنان دائما قدح مى آورند و جام مى برند(( اين التفات به منظور تجليل و احترام از ايشان است ، مى خواهد بفهماند آنقدر از مؤ منين تجليل به عمل مى آيد كه بايد آن را براى ديگران تعريف كرد، و روى از خود مؤ منين برگردانيده ، به كفار گفت مؤ منين چنين مقاماتى دارند تا بيشتر غبطه بخورند، و صدق آنچه وعده داده شده بودند بهتر روشن گردد. معناى جمله : ((فيها ما تشتهيه الانفس و تلذّ الاعين (( در وصف بهشت ((و فيها ما تشتهيه الانفس و تلذ الاعين (( - ظاهرا مراد از ((ما تشتهيه الانفس : آنچه دلها هوس مى كند(( چيزهايى است كه شهوت طبيعى بدان تعلق دارد، از قبيل چشيدنيها، بوئيدنيها، شنيدنى ها، و لمس كردنيها، و خلاصه چيزهايى كه انسان و حيوان در لذت بردن از آنها مشتركند. و مراد از ((تلذذ چشمها(( جمال و زينت است ، و قهرا منظور از آن ، چيزهايى است كه تقريبا اختصاص به انسانها دارد، مانند مناظر بهجت آور، و رخساره هاى زيبا، و لباس هاى فاخر. و به همين جهت تعبير را تغيير داد. از آنچه كه ارتباط به نفس دارد و مورد علاقه آن است تعبير به شهوت و اشتهاء كرد، و از آنچه ارتباط با چشم دارد تعبير به لذت فرمود. و لذائذ نفسانى هم در نزد ما انسانها منحصر در اين دو قسم است . ممكن هم هست لذائذ روحى و عقلى را هم در لذائذ چشمها گنجاند، چون التذاذ روحى خود رويت و تماشاى قلب است . در مجمع البيان مى گويد: خداى سبحان در جمله ((ما تشتهيه الانفس و تلذ الاعين (( تمامى نعمت هاى بهشتى را در عبارتى كوتاه آورده كه اگر تمامى خلائق جمع شوند و بخواهند انواع نعمت هاى بهشتى را توصيف كنند، نمى توانند وصفى پيدا كنند، كه در اين عبارت كوتاه نباشد و دو صفت ((ما تشتهيه الانفس (( و ((تلذ الاعين (( شاملش نباشد. ((و انتم فيها خالدون (( - اين جمله هم خبر است و هم وعده و هم بشارت به اينكه شما مؤ منان الى الابد در اين نعمت خواهيد بود، و معلوم است كه علم به اين بشارت ، لذتى روحى مى آورد، كه با هيچ مقياسى قابل قياس با ساير لذتها نيست ، و با هيچ مقدارى تقدير نمى شود. وَ تِلْك الجَْنَّةُ الَّتى أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ بعضى از مفسرين گفته اند: معناى ((اورثتموها(( اين است كه جنت به پاداش اعمالتان به شما داده شده . بعضى ديگر گفته اند: معنايش اين است كه آن را از كفار به ارث برده ايد، چون اگر كفار هم ايمان آورده و عمل صالح مى كردند، داخل آن مى شدند. و ما در تفسير آيه شريفه ((اولئك هم الوارثون (( در باره اين دو احتمال بحث كرده ايم .
لَكمْ فِيهَا فَكِهَةٌ كَثِيرَةٌ مِّنْهَا تَأْكلُونَ در اين آيه شريفه ميوه را به طعام و شرابى كه در آيه قبل به آن اشاره فرموده بود اضافه فرمود تا همه نعمت ها را شمرده باشد. و كلمه ((من (( در ((منها تاكلون (( براى تبعيض است ، و اين كلمه خالى از اين اشاره نيست كه نعمتهاى بهشتى تمام شدنى نيست ، هر قدر هم بخوريد قسمتى از آن را خورده ايد. إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فى عَذَابِ جَهَنَّمَ خَلِدُونَ لا يُفَترُ عَنْهُمْ وَ هُمْ فِيهِ مُبْلِسونَ منظور از ((مجرمين (( كسانى است كه در همان روز هم متصف به جرم هستند، در نتيجه كلمه مذكور هم گنهكاران را شامل مى شود و هم كفار را. مؤ يد اين معنا آن است كه اين كلمه در مقابل كلمه ((متقين (( قرار گرفته كه از كلمه ((مؤ منين (( خصوصى تر است و تنها شامل مؤ منين با تقوى مى شود. و كلمه ((يفتر(( مضارع مجهول از مصدر ((تفتير(( است كه به معناى تخفيف و كم كردن است . و كلمه ((مبلسون (( جمع اسم فاعل از مصدر ((ابلاس (( به معناى نوميد كردن است . مى فرمايد مجرمين كه در عذاب جهنم قرار دارند از رحمت خدا و يا از بيرون شدن از دوزخ نوميدند. وَ مَا ظلَمْنَهُمْ وَ لَكِن كانُوا هُمُ الظلِمِينَ ما به ايشان ستم نكرده ايم و ليكن خودشان ستمكاران بودند. براى اينكه خداى تعالى تنها جزاى اعمالشان را به ايشان داده پس اين خودشان بودند كه به خود ستم كردند، و نفس خويش را با اعمال زشت به شقاوت و هلاكت افكندند. وَ نَادَوْا يَمَلِك لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّك قَالَ إِنَّكم مَّكِثُونَ منظور از كلمه مالك همان دربان دوزخ است كه در اخبار و روايات عامه و خاصه نيز به اين نام ناميده شده . مجرمين ، مالك دوزخ را خطاب مى كنند و آنچه را كه بايد از خدا بخواهند از او مى خواهند، و اين بدان جهت است كه اهل دوزخ محجوب از خدا هستند، همچنان كه در جاى ديگر فرموده : ((كلا انهم عن ربهم يومئذ لمحجوبون ((، و نيز فرموده : ((قال اخسئوا فيها و لا تكلمون ((.
پس معناى آيه مورد بحث اين مى شود: مجرمين از مالك دوزخ درخواست مى كنند كه او از خدا درخواست كند كه مرگشان را برساند. معناى ((قضاء عليه (( ميراندن است ، و منظور مجرمين از اين مرگ معدوم شدن و باطل محض گشتن است تا شايد به اين وسيله از عذاب اليم و شقاوتى كه دارند نجات يابند. و اين هم يكى از مواردى است كه ملكات دنيوى دوزخيان ظهور مى كند و از پرده برون مى افتد، چون در دنيا هم كه بودند مرگ را نابودى مى پنداشتند، نه انتقال از سرائى به سرائى ديگر، لذا در دوزخ تقاضاى مرگ مى كنند، مرگ به همان معنايى كه در دنيا در ذهنشان مرتكز بود، و گر نه بعد از مردن فهميدند كه حقيقت مرگ چيست و ديگر معنا ندارد كه چنان حقيقتى را درخواست كنند، اما ناخودآگاه ملكاتشان ظهور مى كند. ((قال انكم ماكثون (( - يعنى مالك به ايشان مى گويد: نه ، شما در همين زندگى شقاوت بار و در اين عذاب اليم خواهيد بود. مراد از اينكه در جواب در خواست مرگ ، به دوزخيان گفته مى شود: ((اكثر شما از حقكراهت داشتيد(( لَقَدْ جِئْنَكم بِالحَْقِّ وَ لَكِنَّ أَكْثرَكُمْ لِلْحَقِّ كَرِهُونَ از ظاهر اين آيه برمى آيد كه تتمه كلام مالك دوزخ باشد كه از زبان ملائكه - كه خود او نيز از آنها است - مى گويد: ما در دنيا برايتان حق را آورديم ، اما شما از حق كراهت داشتيد. بعضى از مفسرين گفته اند: كلام خداى تعالى است ، ولى اين احتمال بعيد است ، چون در آيات قبل گفتيم كه اهل دوزخ از پروردگارشان محجوبند، و خدا با ايشان تكلم نمى كند. و خطاب ((كم (( در آيه شريفه به دوزخيان است ، بدان جهت كه انسانند، در نتيجه معنايش اين است كه : ما براى شما انسانها حق آورديم ، ولى بيشتر شما - كه همان مجرمانند از حق كراهت داشتيد. بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از ((حق (( مطلق حق است ، هر چه مى خواهد باشد، و بيشتر دوزخيان از هر چيزى كه مصداق حق بود كراهت و تنفر داشتند. و اما حقى كه معهود اذهان است ، يعنى دين حق كه همان توحيد و قرآن است ، تمامى دوزخيان از آن كراهت و تنفر داشتند نه بيشتر آنان .
و منظور از اين كه فرمود از حق كراهت داشتيد، كراهت بحسب طبع ثانوى است كه در اثر ارتكاب پى در پى گناهان در آدمى پيدا مى شود، چون هيچ بشرى نيست كه بر حسب طبع خدادادى و فطرت اوليش از حق كراهت داشته باشد، زيرا خداى تعالى فطرت بشر را بر اساس حق نهاده ، و اگر غير اين بود و افرادى به حسب طبع خدا داديشان متنفر از حق مى بودند، ديگر تكليف كردنشان به پذيرفتن حق ، تكليف به ما لا يطاق و غير معقول بود، قرآن كريم هم تمامى افراد بشر را مطبوع به يك طبع ، و مفطور به يك فطرت مى داند، و مى فرمايد: ((لا تبديل لخلق اللّه (( و نيز مى فرمايد: ((و نفس و ما سويها فالهمها فجورها و تقويها((. از آيه مورد بحث اين نكته استفاده مى شود كه ملاك در سعادت بشر تنها و تنها پذيرفتن حق ، و ملاك در شقاوتش رد كردن حق است .
آيات ۷۹ - ۸۹ سوره زخرف
أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبرِمُونَ(۷۹) أَمْ يحْسبُونَ أَنَّا لا نَسمَعُ سِرَّهُمْ وَ نجْوَاهُم بَلى وَ رُسلُنَا لَدَيهِمْ يَكْتُبُونَ(۸۰) قُلْ إِن كانَ لِلرَّحْمَنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعَبِدِينَ(۸۱) سبْحَنَ رَب السمَوَتِ وَ الاَرْضِ رَب الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ(۸۲) فَذَرْهُمْ يخُوضوا وَ يَلْعَبُوا حَتى يُلَقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِى يُوعَدُونَ(۸۳) وَ هُوَ الَّذِى فى السمَاءِ إِلَهٌ وَ فى الاَرْضِ إِلَهٌ وَ هُوَ الحَْكِيمُ الْعَلِيمُ(۸۴) وَ تَبَارَك الَّذِى لَهُ مُلْك السمَوَتِ وَ الاَرْضِ وَ مَا بَيْنَهُمَا وَ عِندَهُ عِلْمُ الساعَةِ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ(۸۵) وَ لا يَمْلِك الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِهِ الشفَعَةَ إِلا مَن شهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ(۸۶) وَ لَئن سأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنى يُؤْفَكُونَ(۸۷) وَ قِيلِهِ يَرَب إِنَّ هَؤُلاءِ قَوْمٌ لا يُؤْمِنُونَ(۸۸) فَاصفَحْ عَنهُمْ وَ قُلْ سلَمٌ فَسوْف يَعْلَمُونَ(۸۹) ترجمه آيات بلكه ميثاقى (عليه پيامبر ما محكم كرده اند) كه ما نيز كيد خود را عليه ايشان محكم خواهيم كرد (۷۹). و يا پنداشته اند كه ما سر و نجوايشان را نمى شنويم ، بله مى شنويم ، و فرستادگان ما نزد ايشان هستند، و مى نويسند (۸۰). بگو: اگر براى رحمان فرزندى باشد قبل از هر كس من او را مى پرستيدم (۸۱). ولى منزه است پروردگار آسمانها و زمين ، و مدبر عرش از آنچه اينان در توصيفش مى گويند (۸۲). پس رهايشان كن در اباطيل خود فرو روند، و سرگرم باشند، تا روزى را كه وعده داده شده اند ديدار كنند (۸۳).
و او كسى است كه هم در آسمان معبود است و هم در زمين ، و او حكيم و عليم است (۸۴). و كسى كه ملك آسمانها و زمين و ما بين آن دو از او است ، مصدر خير بسيار است ، و علم قيامت نزد او و بازگشت شما همه به سوى او است (۸۵). و معبودهايى كه به جاى خدا عبادت مى كنند، مالك شفاعت ايشان نيستند، تنها كسانى مى توانند شفاعت كنند كه به دين حق شهادت داده عالم به كرده هاى خلق بوده باشند (۸۶). و اگر از مشركين بپرسى چه كسى ايشان را خلق كرده به يقين خواهند گفت اللّه ، (بگو با اين حال ) به كجا منحرف مى شويد؟ (۸۷). خدا به سخن پيامبرش نيز عالم است كه گفت : پروردگارا اينان مردمى هستند كه ايمان نمى آورند (۸۸). پس از ايشان درگذر و با ايشان به سلم رفتار كن كه به زودى خواهند فهميد (۸۹). بيان آيات در اين آيات به سخنان قبل برگشت شده و در آن كفار را در برابر اينكه عليه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) نقشه مى كشند توبيخ نموده تهديدشان مى كند به اينكه خداى تعالى هم عليه ايشان كيد خواهد كرد. و نيز در اين آيات اعتقاد مشركين را بر اينكه خدا فرزند دارد نفى نموده و بطور كلى شريك داشتن خدا را رد و ربوبيت مطلقه خدا را به تنهايى اثبات مى كند. و در آخر، سوره را با تهديد و وعيد ختم مى كند. أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبرِمُونَ كلمه ((ابرام (( به معناى محكم كردن عهد و نشكستن آن است ، در مقابل كلمه ((نقض (( كه به معناى شكستن آن است . و كلمه ((ام (( در اين آيه منقطعه است . و معناى آن - به طورى كه - از سياق آيه و آيات بعدش استفاده مى شود چنين است : بلكه نقشه اى را كه عليه تو كشيدند محكم كردند، و ما هم نقشه خود را عليه ايشان محكم خواهيم كرد، در نتيجه آيه شريفه هم معناى آيه ((ام يريدون كيدا فالذين كفروا هم المكيدون (( مى باشد.
أَمْ يحْسبُونَ أَنَّا لا نَسمَعُ سِرَّهُمْ وَ نجْوَاهُم بَلى وَ رُسلُنَا لَدَيهِمْ يَكْتُبُونَ منظور از كلمه ((سر(( اسرارى است كه در دلهاى خود پنهان مى دارند، و منظور از كلمه ((نجوى (( سخنان بيخ گوشى است كه با يكديگر دارند، سخنانى كه مى خواهند ديگران نشنوند. و چون سر عبارت است از حديث نفس لذا از علم خدا بدان و از اطلاع خدا به سخنان بيخ گوشى آنان تعبير كرد به اينكه خدا آن را مى شنود. ((بلى و رسلنا لديهم يكتبون (( - يعنى بله ما سر و نجواى ايشان را مى شنويم و فرستادگان ما هم كه موكل بر ايشانند تا اعمالشان را بنويسند كارهاى ايشان را مى نويسند و حفظ مى كنند. قُلْ إِن كانَ لِلرَّحْمَنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعَبِدِينَ در اين آيه الوهيت فرزند را از راه ابطال اصل وجود فرزند براى خدا و اينكه اگر چنين چيزى بود من اولين پرستنده آن فرزند بودم ابطال مى كند. و اگر ((ان (( شرطيه را استعمال كرد و ((لو(( شرطيه را كه دلالت بر امتناع دارد استعمال نكرد با اينكه مقتضاى مقام اين بود كه بفرمايد ((لو كان للرحمان ولد(( براى اين است كه طرف مقابل را كمى از مقام لجبازيشان پايين آورده ، به انصاف وادار سازد. و معناى آيه اين است كه : به ايشان بگو اگر براى رحمان فرزندى مى بود - آن طور كه مشركين مى پندارند - خود من اولين كسى بودم كه او را مى پرستيدم ، و حق نبوتش را اداء مى كردم ، چون اگر بود قهرا هم سنخ پدرش بود، و ليكن من مى دانم كه چنين فرزندى وجود ندارد، و به همين جهت كسى را به عنوان فرزند خدا نمى پرستم نه به خاطر اينكه فرزند خدا هست ولى من با او دشمنى دارم . وجوه مختلف در معناى آيه : ((قل ان كان للرحمن و لد فانااول العابدين (( مفسرين براى اين آيه معانى ديگرى ذكر كرده اند كه اينك از نظر خواننده مى گذرد. ۱ معنايش اين است كه : اگر براى خدا آنطور كه شما مى پنداريد فرزندى مى بود، باز من او را نمى پرستيدم ، و تنها خداى يگانه را مى پرستيدم ، نه آن فرزندى كه شما مى پنداريد. ۲ اينكه حرف ((ان (( نافيه است و معنايش اين است كه : بگو براى خدا فرزندى نيست پس من در بين شما اولين كسى هستم كه داراى توحيد در عبادتم .
۳ كلمه ((عابدين (( از ماده عبد است كه به معناى انف و استنكاف است ، و معناى آيه چنين است كه : اگر براى رحمان فرزندى بود من اولين كس بودم كه از عبادت او استنكاف مى كردم ، چون كسى كه فرزنددار مى شود حتما جسم است ، بدون جسمانيت فرزنددار شدن محال است ، و جسمانيت منافات با الوهيت دارد. ۴ معنايش اين است : همانطور كه من اولين پرستنده خدا نيستم ، همچنين خدا فرزند ندارد، يعنى اگر جايز بود كه شما چنين ادعاى محالى بكنيد، براى من هم جايز بود چنان ادعاى محالى بكنم . و از اين قبيل وجوهى ديگر ذكر كرده اند، اما ظاهر از آيه همان معنايى است كه ما آورديم . سبْحَنَ رَب السمَوَتِ وَ الاَرْضِ رَب الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ در اين آيه خدا را از آنچه به وى نسبت مى دهند منزه مى دارد. و از ظاهر كلام بر مى آيد كه جمله ((رب العرش (( عطف بيان باشد براى جمله ((رب السموات و الارض ((، چون مراد از ((سماوات و ارض (( مجموعه عالم مشهود است كه همان عرش سلطنت و ملك خدا است كه مستولى بر آن است ، و بر آن حكم مى راند، و امور آن را تدبير مى كند. و اين آيه شريفه خالى از اشاره به حجتى بر وحدانيت خداى تعالى نيست ، چون وقتى خلقت مختص خداى تعالى باشد، و حتى خود خصم هم بر اين انحصار اعتراف داشته باشد، و وقتى خلقت و آفريدن از شؤ ون عرش ملك خدا باشد، و چون تدبير هم عبارت است از نظم خلقت ، و اينكه فلان موجود را قبل از آن موجود ديگر، و آن ديگرى را بعد از آن خلق كند، پس تدبير هم مختص به خدا، و از شؤ ون عرش او خواهد بود. پس ربوبيت از براى عرش عبارت است از ربوبيتش براى تمامى آسمانها و زمين . فَذَرْهُمْ يخُوضوا وَ يَلْعَبُوا حَتى يُلَقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِى يُوعَدُونَ اين آيه شريفه تهديدى است اجمالى براى كفار كه خداى تعالى رسول گرامى خود را ماءمور مى كند كه از ايشان اعراض كند، تا روزى كه ببينند آنچه را كه از آن بر حذر مى شدند، و آن عبارت است از عذاب روز قيامت . و معناى آيه اين است كه : آنها را رها كن تا در اباطيل خود فرو روند، و در دنياى خود به بازى سرگرم باشند، و به خاطر اين سرگرمى از انديشيدن در باره آينده خود غافل گردند تا ناگهان آن روزى را كه از عذابش زنهارشان مى دادى ببينند، و آن روز قيامت است - كه در آيات قبل در باره اش مى فرمود: ((هل ينظرون الا الساعه ...((.
وَ هُوَ الَّذِى فى السمَاءِ إِلَهٌ وَ فى الاَرْضِ إِلَهٌ وَ هُوَ الحَْكِيمُ الْعَلِيمُ يعنى او كسى است كه در آسمانها معبود مستحق عبادت است ، و نيز در زمين معبود است يعنى مستحق عبادت است . و خلاصه او به تنهايى مستحق معبوديت اهل آسمانها و زمين است . و تكرار كلمه ((اله (( - به طورى كه گفته اند - هم تاءكيد را افاده مى كند، و هم دلالت مى كند بر اينكه اله بودن خدا در آسمان و زمين به معناى آن است كه الوهيت او متعلق به آسمانها و زمين است ، نه به اين معنا كه او در آسمانها و زمين و يا در يكى از آن دو مكان جاى دارد.
احتجاج بر وحدانيت خداى تعالى در ربوبيت
و در اين آيه شريفه مقابله اى نسبت به آلهه اى كه مشركين براى آسمان و زمين اثبات مى كنند به كار رفته ، مى فرمايد در همه آسمانها و زمين جز او اله و معبودى نيست . و در اينكه آيه شريفه را با جمله ((و هو الحكيم العليم ختم (( فرموده ، با در نظر گرفتن اينكه جمله مذكور انحصار را مى رساند، اشاره اى است به وحدانيت خدا در ربوبيت كه لازمه اين وحدانيت در ربوبيت داشتن حكمت و علم است . وَ تَبَارَك الَّذِى لَهُ مُلْك السمَوَتِ وَ الاَرْضِ وَ مَا بَيْنَهُمَا وَ عِندَهُ عِلْمُ الساعَةِ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ اين آيه شريفه ثنايى است بر خداى تعالى به داشتن خير كثير، چون معناى مبارك بودن اين است كه محل صدور خير كثير باشد. و هر يك از صفات سه گانه اى كه در آيه شريفه آمده ، حجتى است مستقل بر يگانگى خدا در ربوبيت . اما مالك بودنش براى همه عالم روشن است و احتياج به استدلال ندارد، چون براى كسى اثبات ربوبيت مى شود كه مالك باشد تا بتواند ملك خود را تدبير كند، و اما كسى كه مالك نيست معنا ندارد مدبر باشد. و اما اينكه علم به قيامت را منحصر در خداى تعالى كرده ، دليل آن نيز روشن است ، براى اينكه قيامت عبارت است از منزل نهايى كه تمام موجودات به سوى آن در حركتند، و چگونه ممكن است كسى مدبر همه عالم باشد ولى از منتهى اليه سير مخلوقات خود اطلاعى نداشته باشد. پس خداى تعالى يگانه رب موجودات است ، نه آن خدايانى كه مشركين ادعاء مى كنند. و اما اينكه فرمود موجودات به سوى او بازگشت مى كنند، دليلش اين است كه برگشتن به سوى خداى تعالى به خاطر حساب و جزاء است ، و حساب و جزاء، آخرين مرحله تدبير است ، و معلوم است كسى كه تدبير عالم به دست او است رجوع عالم نيز به سوى او است ، و كسى كه تدبير و رجوع بسوى او است ربوبيت هم از آن او است .
وَ لا يَمْلِك الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِهِ الشفَعَةَ إِلا مَن شهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ سياق اين آيه سياق عموم است ، در نتيجه مراد از جمله ((الذين يدعون ، الذين يعبدون (( است ، يعنى كسانى كه به جاى خدا چيزهايى را مى پرستيدند، پس غير از خدا هيچ معبودى مالك شفاعت نيست ، نه ملائكه ، و نه جن ، و نه بشر، و نه هيچ معبودى ديگر. و مراد از كلمه ((حق (( در اينجا دين توحيد، و مراد از ((شهادت به حق (( اعتراف به آن دين است . و مراد از جمله ((و هم يعلمون (( از آنجا كه علم ، مطلق آمده آگاهى به حقيقت حال كسى است كه مى خواهند برايش شفاعت كنند. پس تنها كسى مى تواند شفاعت كند كه معترف به توحيد باشد. و نيز بر حقيقت حال و حقيقت اعمال كسى كه مى خواهد شفاعتش كند واقف باشد، همچنان كه در جاى ديگر فرموده : ((لا يتكلمون الا من اذن له الرّحمن و قال صوابا(( و وقتى حال شفعاء چنين باشد، معلوم است كه مالك چنين شفاعتى نخواهند بود مگر بعد از شهادت به حق ، پس جز اهل توحيد را نمى توانند شفاعت كنند، همچنان كه قرآن كريم فرموده : ((و لا يشفعون الا لمن ارتضى ((. و اين آيه شريفه تصريح دارد بر اينكه شفاعتى در كار هست . وَ لَئن سأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنى يُؤْفَكُونَ يعنى اگر از آنان بپرسى چه كسى خلقشان كرده هر آينه خواهند گفت اللّه پس از راه حق به كجا منحرف مى شوند، به سوى باطل كه همان مسلك شرك است . چون مشركين اعتراف دارند به اينكه جز ذات اللّه تعالى هيچ خالقى ديگر نيست ، و از سوى ديگر از آنجا كه تدبير كه همان ملاك ربوبيت است منفك و جداى از خلق نيست كه در اين كتاب مكرر توضيح داده شده - پس بايد اعتراف كنند كه معبود تنها كسى است كه خلقت به دست او است ، و او خداى سبحان است . وَ قِيلِهِ يَرَب إِنَّ هَؤُلاءِ قَوْمٌ لا يُؤْمِنُونَ ضمير در كلمه ((قيل (( بى اشكال به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) بر مى گردد. و كلمه ((قيل (( مصدر است ، همچنان كه كلمه ((قول (( و ((قال (( نيز مصدر است . و جمله ((قيله (( - به طورى كه گفته اند - عطف است بر كلمه ((الساعه (( در جمله ((و عنده علم الساعه ((. و معنايش اين است كه : نزد خدا است علم قيامت ، و علم سخن او كه گفت : اى پروردگار اينان كه قوم من اند ايمان نمى آورند.
فَاصفَحْ عَنهُمْ وَ قُلْ سلَمٌ فَسوْف يَعْلَمُونَ در اين جمله به آن جناب دستور مى دهد كه از آنان اعراض كند. و آن جناب را از ايمان آوردن ايشان ماءيوس مى كند. و معناى جمله ((قل سلام (( اين است كه : با ايشان خدا حافظى و وداع كن ، وداع كسى كه مى خواهد براى هميشه تركشان گويد، و از ترك آنان هيچ باكى نداشته باش . ((فسوف يعلمون (( - اين آيه تهديد و وعيدى است نسبت به آنها. بحث روايتى
(رواياتى در ذيل آيات گذشته مربوط به توحيد)
در كتاب احتجاج از على (عليه السلام ) روايت كرده كه در حديثى طولانى فرموده : كلمه ((عابدين (( در آيه ((ان كان للرحمن ولد فانا اول العابدين (( به معناى جاحدين (منكرين ) است . و بنابراين تاءويل ، ظاهر آيه درست ضد باطن آن است . مؤ لف : ظاهرا مراد اين حديث اين باشد كه كلمه عابد به آن معنايى كه لفظ در هنگام اطلاق به آن منصرف مى شود، نمى باشد، بلكه خلاف آن معنا منظور است . و در كافى به سند خود از هشام بن حكم روايت كرده كه گفت : ابو شاكر ديصانى مى گفت : در قرآن آيه اى است كه مرام و مسلك ما را امضاء كرده . گفتم : كدام آيه است ؟ گفت : آيه ((هو الذى فى السماء اله و فى الارض اله (( است . من نتوانستم جوابش را بدهم ، پس به حج رفتم و جريان را به عرض امام صادق (عليه السلام ) رساندم . فرمود: اين گفتار، گفتار زنديقى است خبيث ، وقتى برگشتى به او بگو نام تو در كوفه چيست ؟ لابد مى گويد نامم فلان است ، بپرس نامت در بصره چيست ، باز مى گويد همان نامى كه در كوفه دارم ، آنگاه بگو خداى تعالى نيز همين طور است ، هم در آسمان اله است و هم در زمين و هم در درياها و هم در بيابانها و هم در همه مكانها. هشام بن حكم مى گويد: وقتى برگشتم ، نزد ابو شاكر رفتم و پاسخ را گفتم . گفت اين پاسخ حتما از حجاز آمده .
و در تفسير قمى در ذيل آيه ((و لا يملك الذين يدعون من دونه الشفاعه (( از معصوم (عليه السلام ) نقل كرده كه فرموده : منظور كسانيست كه مردمى در دنيا آنها را مى پرستيدند و در قيامت نمى توانند پرستندگان خود را شفاعت كنند. و در كافى به سند خود از ابى هاشم جعفرى روايت كرده كه گفت : از امام ابى جعفر دوم (حضرت جواد الائمه عليه السلام ) پرسيدم : معناى ((واحد(( چيست ؟ فرمود: اجماع و اتفاق زبانها به وحدانيت او است ، چون قرآن كريم مى فرمايد: ((و لئن سالتهم من خلقهم ليقولن اللّه (( يعنى اگر از مشركين هم بپرسيد كه چه كسى ايشان را خلق كرده خواهند گفت ((اللّه ((. سوره دخان
آيات ۱ - ۸، سوره دخان
سوره دخان مكّى است و پنجاه و نه آيه دارد بِسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ حم (۱) وَ الْكتَبِ الْمُبِينِ(۲) إِنَّا أَنزَلْنَهُ فى لَيْلَةٍ مُّبَرَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنذِرِينَ(۳) فِيهَا يُفْرَقُ كلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ(۴) أَمْراً مِّنْ عِندِنَا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ(۵) رَحْمَةً مِّن رَّبِّك إِنَّهُ هُوَ السمِيعُ الْعَلِيمُ(۶) رَب السمَوَتِ وَ الاَرْضِ وَ مَا بَيْنَهُمَا إِن كُنتُم مُّوقِنِينَ(۷) لا إِلَهَ إِلا هُوَ يحْىِ وَ يُمِيت رَبُّكمْ وَ رَب ءَابَائكُمُ الاَوَّلِينَ(۸) ترجمه آيات به نام خدايى كه هم رحمان است و هم رحيم . حم (۱). سوگند به كتاب روشنگر (۲). كه ما آن را در شبى مبارك نازل كرديم ، چون از آغاز خلقت همواره سنت ما بر انذار خلق جريان داشته است (۳). در آن شب مبارك هر امر در هم فرو رفته باز مى شود (۴). البته هر امر بدان جهت كه نزد ما است ، چون ما همواره فرستنده رسول بوده ايم (۵). و نازل كردن اين كتاب رحمتى بود از ناحيه پروردگارت ، چون كه او شنوا و داناى به حاجت خلق است (۶). مالك و مدبر آسمانها و زمين و موجودات بين آن دو است ، اگر اهل يقين باشيد (۷). جز او معبودى نيست ، او است كه زنده مى كند و مى ميراند، هم مالك و مدبر شما است ، و هم مالك و مدبر پدران گذشته شما (۸).
