تفسیر:المیزان جلد۱۶ بخش۴
آيات ۲۹ - ۴۲، سوره قصص
فَلَمَّا قَضى مُوسى الاَجَلَ وَ سارَ بِأَهْلِهِ ءَانَس مِن جَانِبِ الطورِ نَاراً قَالَ لاَهْلِهِ امْكُثُوا إِنى ءَانَست نَاراً لَّعَلى ءَاتِيكُم مِّنْهَا بخَبرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِّنَ النَّارِ لَعَلَّكُمْ تَصطلُونَ(۲۹) فَلَمَّا أَتَاهَا نُودِى مِن شطِى الْوَادِ الاَيْمَنِ فى الْبُقْعَةِ الْمُبَرَكةِ مِنَ الشجَرَةِ أَن يَمُوسى إِنى أَنَا اللَّهُ رَب الْعَلَمِينَ(۳۰) وَ أَنْ أَلْقِ عَصاك فَلَمَّا رَءَاهَا تهْتزُّ كَأَنهَا جَانُّ وَلى مُدْبِراً وَ لَمْ يُعَقِّب يَمُوسى أَقْبِلْ وَ لا تخَف إِنَّك مِنَ الاَمِنِينَ(۳۱) اسلُك يَدَك فى جَيْبِك تخْرُجْ بَيْضاءَ مِنْ غَيرِ سوءٍ وَ اضمُمْ إِلَيْك جَنَاحَك مِنَ الرَّهْبِ فَذَنِك بُرْهَنَانِ مِن رَّبِّك إِلى فِرْعَوْنَ وَ مَلايهِ إِنَّهُمْ كانُوا قَوْماً فَسِقِينَ(۳۲) قَالَ رَب إِنى قَتَلْت مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخَاف أَن يَقْتُلُونِ(۳۳) وَ أَخِى هَرُونُ هُوَ أَفْصحُ مِنى لِساناً فَأَرْسِلْهُ مَعِىَ رِدْءاً يُصدِّقُنى إِنى أَخَاف أَن يُكَذِّبُونِ(۳۴) قَالَ سنَشدُّ عَضدَك بِأَخِيك وَ نجْعَلُ لَكُمَا سلْطناً فَلا يَصِلُونَ إِلَيْكُمَا بِئَايَتِنَا أَنتُمَا وَ مَنِ اتَّبَعَكُمَا الْغَلِبُونَ(۳۵) فَلَمَّا جَاءَهُم مُّوسى بِئَايَتِنَا بَيِّنَتٍ قَالُوا مَا هَذَا إِلا سِحْرٌ مُّفْترًى وَ مَا سمِعْنَا بِهَذَا فى ءَابَائنَا الاَوَّلِينَ(۳۶) وَ قَالَ مُوسى رَبى أَعْلَمُ بِمَن جَاءَ بِالْهُدَى مِنْ عِندِهِ وَ مَن تَكُونُ لَهُ عَقِبَةُ الدَّارِ إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الظلِمُونَ(۳۷) وَ قَالَ فِرْعَوْنُ يَأَيُّهَا الْمَلاُ مَا عَلِمْت لَكم مِّنْ إِلَهٍ غَيرِى فَأَوْقِدْ لى يَهَمَنُ عَلى الطينِ فَاجْعَل لى صرْحاً لَّعَلى أَطلِعُ إِلى إِلَهِ مُوسى وَ إِنى لاَظنُّهُ مِنَ الْكَذِبِينَ(۳۸) وَ استَكْبرَ هُوَ وَ جُنُودُهُ فى الاَرْضِ بِغَيرِ الْحَقِّ وَ ظنُّوا أَنَّهُمْ إِلَيْنَا لا يُرْجَعُونَ(۳۹) فَأَخَذْنَهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْنَهُمْ فى الْيَمِّ فَانظرْ كَيْف كانَ عَقِبَةُ الظلِمِينَ(۴۰) وَ جَعَلْنَهُمْ أَئمَّةً يَدْعُونَ إِلى النَّارِ وَ يَوْمَ الْقِيَمَةِ لا يُنصرُونَ(۴۱) وَ أَتْبَعْنَهُمْ فى هَذِهِ الدُّنْيَا لَعْنَةً وَ يَوْمَ الْقِيَمَةِ هُم مِّنَ الْمَقْبُوحِينَ(۴۲)
ترجمه آيات پس چون موسى مدت را بسر رسانيد، همسر خود را برداشت و به راه افتاد، در راه از سمت طور آتشى از دور ديد به خانواده اش گفت : من از دور آتشى احساس مى كنم شما در اينجا باشيد تا شايد از كنار آن آتش خبرى كسب نموده و يا از خود آتش پاره اى بياورم تا شايد خود را گرم كنيد (۲۹) ولى همين كه نزديك آتش رسيد صدايى از كرانه رود از طرف راست از درختى كه در قطعه زمينى مبارك واقع بود برخاست كه اى موسى به درستى من خداى رب العالمينم (۳۰) و اين نيز بگفت كه عصايت بينداز، همين كه موسى عصا را ديد كه به سرعت و شدت به حركت آمد كه گويا در جست و خيز مار سبك بالى است ، پشت كرد و بگريخت به طورى كه ديگر به پشت سر خود نگاه نكرد، خطاب رسيد اى موسى بيا و مترس تو از ايمنانى (۳۱) دست خود در گريبان ببر و بيرون آور در حالى كه سفيد و درخشنده است بدون اينكه درخشندگى اش از بدى باشد و دست بر قلب خود نه تا از ترس آرام گيرد، اين دو معجزه از پروردگار تو به سوى فرعون و مردم او است ، كه آنان از دير باز مردمى فاسق بودند (۳۲) موسى گفت پروردگارا من از آنان كسى را كشته ام لذا مى ترسم مرا بكشند (۳۳) و برادرم هارون از من فصيح تر است او را هم با من و به كمك من بفرست تا مرا تصديق كند كه مى ترسم مرا تكذيب كنند (۳۴) گفت به زودى بازويت را به وسيله برادرت قوى مى كنم و به شما سلطنت و قدرتى مى دهم و به خاطر معجزات من به شما نرسند، آرى شما و پيروانتان غالبيد (۳۵) پس چون موسى با معجزات روشن ما به سوى فرعونيان آمد گفتند: اين جز سحرى كه به خدا بسته است چيز ديگرى نيست ، و ما از نياكان خود چنين چيزى نشنيده ايم (۳۶) موسى گفت : پروردگار من به كسى كه به هدايت كردن از ناحيه او آمده داناتر است ، و بهتر مى داند كه خانه آخرت براى چه كسى است چون ستمگران رستگار نمى شوند (۳۷) فرعون گفت اى بزرگان قوم من غير از خودم معبودى براى شما نمى شناسم ، اى هامان برايم بر گل آتش برافروز و آجر بساز و برجى درست كن باشد كه از معبود موسى اطلاعى بيابم و من او را از دروغگويان مى دانم (۳۸)
فرعون و لشكريانش در زمين بدون حق سركشى كردند و پنداشتند كه به سوى ما برنمى گردند (۳۹) پس ما او و لشكريانش را گرفتيم و در دريا ريختيم پس بنگر كه عاقبت ستمگران چگونه بود (۴۰) ما آنان را پيشوايانى كرديم كه مردم را به سوى آتش دعوت مى كردند و روز قيامت از آن مردم ياورى نخواهند يافت (۴۱) بعد از رفتنشان هم در دنيا لعنت و در قيامت زشت رويى نصيبشان كرديم (۴۲) بيان آيات
رواياتى در ذيل آيات راجع به داستان ورود موسى (عليه السلام ) به مدين و ملاقات باشعيب (عليه السلام گشتن و...
اين آيات فصل ديگرى از داستان موسى (عليه السلام ) است ، كه در آن ، اجمالى از حركت آن جناب با خانواده اش از مدين به طرف مصر، و مبعوث شدنش به رسالت به سوى فرعون و قوم او، براى نجات دادن بنى اسرائيل ، و تكذيب آنان رسالت وى را، و سرانجام غرق شدنشان را در دريا آورده ، تا آنكه در آخر داستانش منتهى مى شود به نزول تورات ، كه گويا منظور از بيان قصه همين قسمت آخر است فَلَمَّا قَضى مُوسى الاَجَلَ وَ سارَ بِأَهْلِهِ ءَانَس مِن جَانِبِ الطورِ نَاراً... مراد از ((قضاء اجل (( به سر بردن مدت مقرر است ، كه مراد از آن در آيه اين است كه : موسى آن مدتى را كه قرار گذاشت براى شعيب خدمت كند، به سر رسانيد، كه در روايت گذشته ديديم فرمودند مدت طولانى تر را به سر رسانيد. و كلمه ((آنس (( از مصدر ((ايناس (( است ، كه به معناى ديدن و به چشم خوردن چيزى است و كلمه ((جذوة من النار(( به معناى پاره اى از آتش است ، و كلمه ((تصطلون (( از مصدر ((اصطلاء(( است ، كه به معناى گرم شدن به آتش است سياق آيه شهادت مى دهد كه اين جريان در شب واقع شده ، و گويا شبى بسيار سرد بوده ، و نيز برمى آيد كه موسى (عليه السلام ) و همراهانش راه را گم كرده بودند، در چنين شرايطى موسى (عليه السلام ) از طرف طور كه در آن نزديكى ها بوده آتشى به چشمش مى خورد، به اهل خود دستور مى دهد همانجا بمانند، تا او برود به طرف آنچه به چشمش خورده ، شايد در آنجا انسانى ببيند، و از او بپرسد راه كجا است ، و يا آنكه پاره اى آتش گرفته بياورد، تا با آن گرم شوند، در سوره ((طه (( به جاى اين عبارت كه : ((لعلى آتيكم منها بخبر : شايد از آنجا خبرى از راه برايتان بياورم (( عبارت ((لعلى آتيكم منها بقبس ، او اجد على النار هدى : شايد از آن برايتان پاره اى بياورم و يا بر كنار آتش راهنمايى شوم (( آمده و اين تعبير بهترين دليل است بر اينكه اين كاروان در آن شب راه را گم كرده بودند
و همچنين اينكه به اهلش خطاب مى كند كه : ((اينجا باشيد...((، شاهد است بر اينكه غير از همسرش كس ديگرى هم با او بوده ، و لذا تعبير به جمع آورده (باشيد)، و اگر تنها همسرش با او بود مى گفت : ((تو اينجا بباش ((. و در تورات در سفر خروج ، اصحاح چهارم ، آيه ۲۰، آمده كه موسى در اين سفر همسرش و فرزندانش را همراه داشته .. فَلَمَّا أَتَاهَا نُودِى مِن شطِى الْوَادِ الاَيْمَنِ فى الْبُقْعَةِ الْمُبَرَكةِ مِنَ الشجَرَةِ... در مفردات در معناى كلمه ((شاطى ء(( گفته : ((شاطى ء الوادى (( معنايش كنار وادى است ، و نيز همو گفته : كلمه ((وادى (( در اصل به معناى محلى است كه سيلاب از آنجا مى گذرد، و به همين اعتبار شكاف ميان دو كوه را نيز وادى مى گويند، و جمع اين كلمه ((اوديه (( مى آيد، و كلمه ((بقعه (( به معناى قطعه اى از زمين است كه به شكل زمينهاى اطرافش نبوده باشد و مراد از كلمه ((ايمن (( جانب راست است ، در مقابل ((ايسر(( كه به معناى سمت چپ است ، و مقصود در اينجا ايمن و سمت راست وادى است ، و به آنچه بعضى گفته اند: ((ايمن از يمن در مقابل شومى است (( نبايد اعتناء كرد و ((بقعه مباركه (( قطعه و نقطه مخصوصى است از (كناره سمت راست وادى ) كه در آن درختى قرار داشته كه نداى يا موسى از آن درخت برخاسته ، و مبارك بودنش به همين خاطر است ، كه نداى الهى و تكلم او با موسى در آن جا واقع شد، و از اين راه شرافتى يافت ، و موسى به خاطر همين شرافت و قداست ماءمور شد كفش خود را بكند، همچنانكه فرمود: ((فاخلع نعليك انك بالوادى المقدس طوى ((
توضيحى در مورد تكلم خداى تعالى با موسى (عليه السلام ) در طور سينا از وراىحجاب ((
شجرة (( اين آيه شريفه بدون ترديد دلالت دارد بر اينكه درخت مزبور به وجهى مبداء آن نداء و آن گفتگو بوده ، چيزى كه هست اين نيز مسلم است كه درخت سخن نگفته ، بلكه سخن سخن خدا و قائم به او بوده ، نه قائم به درخت ، همان طور كه كلام ما آدميان قائم است به خود متكلم ، پس در حقيقت درخت حجابى بود كه خداى تعالى از وراى آن با موسى سخن گفت ، البته اين احتجاب به معنايى بوده كه لايق ساحت قدس او باشد، احتجابى كه با احاطه او بر هر چيز منافات نداشته باشد، همچنان كه آيه ((و ما كان لبشر ان يكلمه الله الا وحيا او من وراء حجاب او يرسل رسولا فيوحى باذنه ما يشاء((، نيز سخن گفتن خدا با يك فرد بشر را منحصر كرده به طريق وحى ، يا از پشت حجاب
و از همين جا ضعف اين تفسير كه بعضى گفته اند: ((درخت محل كلام بوده ، چون كلام از مقوله عرض است ، و محتاج است به محلى كه قائم بدان باشد(( روشن مى گردد و همچنين اينكه بعضى ديگر گفته اند: اين نحوه تكلمى كه خدا با موسى كرد عالى ترين مرتبه تماس خدا با انبياء (عليهم السلام ) است ، چون بدون واسطه با وى سخن گفته ، و موسى بدون واسطه سخن او را شنيده وجه فساد اين تفسير اين است كه : در اين جريان نيز سخن گفتن خداى تعالى بدون واسطه نبوده ، چون گفتيم كلام خدا از ماوراى حجاب بود، و حجاب در اين تكلم درخت بود، كه واسطه شد ميان موسى (عليه السلام ) و خداى تعالى ، و ظاهر آيه شورى اين بود كه تكلم كردن خدا با خلق خود به يكى از سه نحو است ، يكى به وسيله رسول و مبلغ ، دوم از وراى حجاب ، سوم كه عاليترين مراحل تكلم است تكلم بدون واسطه و بدون حجاب است ((ان يا موسى انى انا الله رب العالمين (( كلمه ((اءن (( در اين جمله تفسيريه است ، و در آن از ذات متعالى كه نامش الله است خبر مى دهد، و او را به وصف وحدانيت و يكتايى در ربوبيت توصيف مى كند، و شرك را به همه انواعش به طور مطلق از او نفى مى كند، به اين بيان كه وقتى او را به ربوبيت براى همه عالميان ستود، و با در نظر گرفتن اينكه ((رب (( به معناى مالك و مدبر مى باشد، و مستحق است كه مملوك هايش او را پرستش كنند، ديگر چيزى از عالميان را باقى نگذاشته كه مربوب غير او باشد، در نتيجه ديگر ربى غير از او باقى نمانده ، و معبودى سواى او نيست پس در آيه شريفه اجمال آن مطالبى است كه در سوره طه تفصيلش آمده ، و اين ندايى كه در آيه مورد بحث به طور اجمال به معارف سه گانه توحيد و نبوت و معاد اشاره مى كند، در آنجا آنها را از يكديگر جدا كرده ، درباره توحيد فرموده : ((اننى انا الله لا اله الا انا فاعبدنى ((، و درباره نبوت فرموده : ((و اقم الصلوه لذكرى (( و درباره معاد فرموده : ((ان الساعه آتيه ...((
وَ أَنْ أَلْقِ عَصاك فَلَمَّا رَءَاهَا تهْتزُّ كَأَنهَا جَانُّ وَلى مُدْبِراً وَ لَمْ يُعَقِّب تفسير اين جمله در سوره نمل گذشت يَمُوسى أَقْبِلْ وَ لا تخَف إِنَّك مِنَ الاَمِنِينَ در اين آيه ، جمله ((قيل له : بدو گفته شد(( حذف شده ، و تقدير آيه چنين است : ((و قيل له يا موسى اقبل و لا تخف انك من الامنين : و بدو گفته شد اى موسى پيش برو و مترس كه تو از ايمنانى (( و در اين خطاب به او امنيت مى دهد، و با اين جمله معناى آيه شريفه ((يا موسى لا تخف انى لا يخاف لدى المرسلون (( روشن مى شود، كه معنايش اين است كه : موسى تو فرستاده و مرسلى ، و رسولان نزد من ايمنند، نه اينكه مفاد آن عتاب و توبيخ باشد اسلُك يَدَك فى جَيْبِك تخْرُجْ بَيْضاءَ مِنْ غَيرِ سوءٍ مراد از ((سلوك دست در گريبان (( فرو بردن دست در آن است ، و مراد از ((سوء(( به طورى كه گفته شده - مرض پيسى است و ظاهرا در اينكه بيرون آوردن دست از گريبان را مقيد كرد به قيد ((من غير سوء : بدون پيسى (( تعريض باشد به تورات كه در سفر خروج ، اصحاح چهارم ، آيه ششم ، مى گويد: ((سپس رب بدو اين را هم گفت ، كه دست خود به گريبانت فرو كن ، موسى دست خود را در گريبان كرد و سپس بيرون آورد، ديد كه ناگهان دستش مانند برف از برص سفيد شده (( وَ اضمُمْ إِلَيْك جَنَاحَك مِنَ الرَّهْبِ ... كلمه ((رهب (( به فتحه راء و سكون هاء - و همچنين ((رهب (( - به دو فتحه - و نيز ((رهب (( - به ضمه راء و سكون هاء - همه به معناى ترس است . و كلمه ((جناح (( به قول بعضى - به معناى دست ، و - به قول بعضى ديگر - به معناى بازو است وجوه مختلف در معناى جمله : ((واضمم اليك جناحك من الرهب ...(( در خطاب خداوند بهموسى (عليه السلام ) بعضى از مفسرين گفته اند: ((مراد از اينكه فرمود: ((جناحت را از ترس به خودت ضم كن (( اين است كه : هر وقت ، در هنگام مشاهده اژدها شدن عصا، دچار ترس شدى ، دست خود را بر سينه خود بچسبان (( بعضى ديگر گفته اند: ((معنايش اين است كه : دستهاى خود را جمع كن ، چون موسى (عليه السلام ) وقتى ديد كه عصا اژدها شد، دستهاى خود را از ترس به طرف جلو باز كرد اين جمله مى فرمايد: دستهايت را جمع كن ، و آن را از ترس باز مكن ؛ براى اينكه تو از ضرر آن ايمنى ((
ليكن اين دو وجه به طورى كه ملاحظه مى فرماييد وقتى صحيح است كه جمله ((اضمم ...(( تتمه جمله ((اقبل و لا تخف انك من الامنين (( بوده باشد، و حال آنكه اين نظم با فاصله شدن جمله ((اسلك يدك فى جيبك ...((، در ميان دو جمله ، آنهم بدون واو عطف ، نمى سازد بعضى ديگر گفته اند: ((اين جمله كنايه است از امر به عزم بر آنچه خدا از او خواسته ، و تحريك او بر اينكه در ابلاغ رسالت خدا جديت به خرج دهد، تا ترس در بعضى احوال ، او را از انجام ماءموريتش باز ندارد و از نظر ما بعيد نيست كه مراد از آن اين باشد كه : خواسته است آن جناب سيماى خشوع و تواضع را به خود بگيرد، چون عادت مردم متكبر و خودپسند اين است كه همواره بازوها را از پهلو جدا مى دارند كه گويا در حال خميازه اند، در نتيجه جمله مورد بحث به عنايتى در معناى جمله و ((اخفض جناحك للمؤ منين (( خواهد بود، كه رسول گرامى (صلى الله اليه و آله و سلم ) را دستور مى دهد براى مؤ منين تواضع كند قَالَ رَب إِنى قَتَلْت مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخَاف أَن يَقْتُلُونِ در اين جمله به داستان مرد قبطى كه به دست آن جناب كشته شد اشاره نموده ، و اظهار مى دارد مى ترسم مرا به جرم قتل نفس و به عنوان قصاص بكشند وَ أَخِى هَرُونُ هُوَ أَفْصحُ مِنى لِساناً فَأَرْسِلْهُ مَعِىَ رِدْءاً يُصدِّقُنى إِنى أَخَاف أَن يُكَذِّبُونِ در مجمع البيان گفته : ((وقتى گفته مى شود ((فلانى ردء فلانى (( است ، معنايش اين است كه : او را يارى و پشتيبانى مى كند((
سبب درخواست موسى (ع ) از خداوند كه هارون را به يارى اش بفرستد
جمله ((انى اخاف ان يكذبون (( تعليل درخواستى است كه كرده ، و آن اين بود كه : برادرم هارون را با من بفرست ، و از سياق برمى آيد كه آن جناب از اين ترس داشته كه فرعونيان تكذيبش كنند، و او خشمگين شود، و نتواند حجت خود را بيان نمايد، چون در حال خشم لكنتى كه در زبانش بوده ، بيشتر مى شده ، نه اينكه معنايش اين است كه : هارون را با من بفرست تا مرا تكذيب نكنند، زيرا آنهايى كه وى را تكذيب مى كردند باك نداشتند از اين كه هارون را هم همراه او تكذيب كنند، كسى كه بخواهد زير بار موسى نرود و او را تكذيب كند هارون هم با او باشد باز تكذيب خواهد كرد
دليل بر گفتار ما در معناى جمله ، آيه ((قال رب انى اخاف ان يكذبون و يضيق صدرى و لا ينطلق لسانى فارسل الى هرون (( است ، كه سخن موسى (عليه السلام ) را در همين مورد حكايت مى كند بنابراين ما حصل معناى آيه مورد بحث اين مى شود كه برادرم هارون فصيح تر از من است ، و زبانى گوياتر از من دارد، پس او را به ياريم بفرست ، تا صدق مرا در مدعايم تصديق كند، و وقتى مردم با من مخاصمه مى كنند، قانعشان سازد، زيرا من مى ترسم تكذيبم كنند، آن وقت ديگر نتوانم صدق مدعايم را برايشان روشن سازم قَالَ سنَشدُّ عَضدَك بِأَخِيك وَ نجْعَلُ لَكُمَا سلْطناً فَلا يَصِلُونَ إِلَيْكُمَا بِئَايَتِنَا أَنتُمَا وَ مَنِ اتَّبَعَكُمَا الْغَلِبُونَ اينكه فرمود: بازويت را به وسيله برادرت محكم مى كنم ، كنايه است از اينكه : تو را به وسيله او تقويت خواهم كرد، و همچنين عدم وصول فرعونيان به آن دو، كنايه است از اينكه آنان قدرت و تسلط بر كشتن شما نخواهند يافت ، گويا آن دو بزرگوار را در يك طرف و فرعونيان را در طرف ديگر دو گروه فرض كرده ، كه با هم مسابقه دارند، آنگاه فرموده : گروه فرعونيان به شما نمى رسند، تا چه رسد به اينكه از شما سبقت گيرند و معناى آيه اين است كه : خداى تعالى فرمود: به زودى تو را به وسيله برادرت هارون تقويت و يارى خواهيم كرد، و براى شما تسلط و اقتدار و غلبه اى برايشان قرار خواهيم داد، تا به سبب آياتى كه ما شما دو نفر را به وسيله آن غلبه مى دهيم ، نتوانند بر شما مسلط شوند، آنگاه همين غلبه دادن آن دو بزرگوار را بر فرعونيان بيان نموده ، و فرموده : ((انتما و من اتبعكما الغالبون : شما و هر كس كه شما دو نفر را پيروى كند غالب خواهيد بود((. و اين بيان را آورد تا بفهماند كه نه تنها آن دو تن غالبند، بلكه پيروان ايشان نيز غالب خواهند بود از اين بيان روشن مى شود كه : كلمه ((سلطان (( به معناى قهر و غلبه است ولى بعضى از مفسرين گفته اند: به معناى حجت و برهان است ، يعنى ما براى شما دو نفر حجت و برهان قرار مى دهيم ، و اگر سلطان به اين معنا باشد بهتر آن است كه بگوييم جمله ((باياتنا((
متعلق است به ((غالبون (( نه به جمله ((فلا يصلون اليكما(( (توضيح اينكه : بنا بر وجه اول معنا اين مى شود كه : فرعونيان به سبب آيات و معجزات ما بر شما غلبه نمى كنند و بنابر وجه دوم اين مى شود كه : شما به سبب حجت و برهان ما غالب خواهيد بود). البته در معناى آيه شريفه وجوه ديگرى نيز ذكر كرده اند، كه چون فايده اى در تعرض آنها نديديم از نقل آنها خوددارى نموديم
سخن فرعونيان در تكذيب موسى (عليه السلام ) و جواب آن حضرت بدانان
فَلَمَّا جَاءَهُم مُّوسى بِئَايَتِنَا بَيِّنَتٍ قَالُوا مَا هَذَا إِلا سِحْرٌ مُّفْترًى ... يعنى وقتى موسى نزد فرعونيان آمد، گفتند: اين سحرى است موصوف به مفترى ، و ((مفترى (( صيغه اسم مفعول است ، و به معناى مجعول و من درآوردى است ، ممكن هم هست بگوييم مفترى مصدر ميمى است ، كه سحر به عنوان مبالغه موصوف به آن شده ، توضيح اينكه : وقتى بخواهيم مثلا در اتصاف شخصى به عدالت مبالغه كنيم ، كه جرثومه عدالت است ، مى گوييم اصلا خود عدالت است ، در اينجا نيز فرعونيان گفته اند: اين سحر از بس خلاف واقع است كه گويا عين جعل كردن است ، نه اينكه مجعول باشد اشاره ((هذا(( در جمله ((ما هذا الا سحر مفترى (( اشاره است به معجزاتى كه آن جناب آورد، يعنى اينها جز سحرى من درآوردى نيست ، چشم بندى يى است كه خودش درست كرده ، و به دروغ به خدا نسبت مى دهد و اما اشاره ((هذا(( در جمله ((ما سمعنا بهذا فى آبائنا الاولين (( اشاره است به دعوتى كه آورده ، كه معجزات مزبور را حجت و دليل بر آن قرار داده ، و اما احتمال اينكه مراد از اين اشاره هم همان معجزات بوده باشد، احتمال صحيحى نيست ، چون با تكرار اسم اشاره نمى سازد، علاوه بر اين فرعونيان وقتى معجزات آن جناب را ديدند، بنا بر حكايت قرآن گفتند: ((فلناتينك بسحر مثله : گفتند ما نيز نظير آن را خواهيم آورد(( و حال آنكه در پاسخ موسى گفتند: ((ما چنين چيزى در پدران گذشته خود سراغ نداشته ، و از آنان نشنيده ايم ((. پس معلوم مى شود مراد از ((هذا : اين (( در اين جمله دعوت موسى (عليه السلام ) است ، نه معجزات وى ، از اين هم كه بگذريم در مقابل معجزات موسى (عليه السلام ) معنا ندارد كه بگويند: ما سابقه نظير اين را نداريم ، چون سابقه نداشتن از امثال آن معجزات پاسخگوى آن معجزات ، و رد دعوت آن جناب نمى شود پس معناى آيه اين است كه : آنچه موسى آورده دينى است نوظهور، كه از پدران
گذشته و قديمى ما برايمان نقل نشده ، كه در عصرى از اعصار به آن معتقد بوده باشند، و با اين معنا، جمله ((ربى اعلم بمن جاء بالهدى ...((، كه در آيه بعدى است ، نيز تناسب دارد وَ قَالَ مُوسى رَبى أَعْلَمُ بِمَن جَاءَ بِالْهُدَى مِنْ عِندِهِ وَ مَن تَكُونُ لَهُ عَقِبَةُ الدَّارِ ... مقتضاى سياق اين است كه : اين آيه پاسخى باشد از موسى (عليه السلام ) از كلام فرعونيان كه در رد دعوت موسى گفتند: ((و ما سمعنا بهذا فى ابائنا الاولين (( و اساس اين جواب بر تحدى و اتمام حجت از راه تعجيز است ، گويا مى فرمايد: پروردگار من - كه همان رب العالمين است و خلقت و امر به دست او است - از شما داناتر است ، به كسى كه هدايتى مى آورد، و كسى كه موفق به دار آخرت مى شود، و همين پروردگار است كه مرا به عنوان رسول فرستاده تا هدايت برايتان بياورم ، - هدايتى كه همان دين توحيد است ، و مرا وعده داده كه هر كس به دينم بگرود دار عاقبت داشته باشد، و دليل بر اين ادعايم آيات بيناتى است كه از ناحيه خود به من داده است پس منظورش از عبارت ((كسى كه هدايتى آورده (( خودش است ، و مراد از ((هدى (( دعوت دينى است كه آورده و مراد از ((عاقبه الدار(( در جمله ((و من تكون له عاقبه الدار((، يا بهشت است كه همان خانه آخرت است كه افراد سعيد در آنجا منزل مى كنند، همچنان كه قرآن كريم از زبان ايشان حكايت كرده و گفته : ((و اورثنا الارض نتبوا من الجنه حيث نشاء(( و يا آنكه مراد از ((عاقبه الدار(( سرنوشت خوب دنيا است ، همچنان كه در آيه ۱۲۸ سوره اعراف ((عاقبه الدار(( به همين معنا است ، مى فرمايد: ((قال موسى لقومه استعينوا بالله و اصبروا ان الارض لله يورثها من يشاء من عباده و العاقبه للمتقين : موسى به قوم خود گفت : به خدا استعانت كنيد، و خويشتن دار باشيد، كه خدا زمين را به هر كس بخواهد ارث مى دهد، و سرانجام نيك از آن پرهيزكاران است (( و يا آنكه مراد از ((عاقبه الدار(( اعم از دار دنيا و دار آخرت است ، كه به نظر ما از اين سه احتمال سومى بهتر از آن دو، و سپس دومى بهتر از اولى است ، همچنان كه تعليل ((انه لا يفلح الظالمون (( هم مؤ يد آن است و در اينكه گفت : ((انه لا يفلح الظالمون : چون ستمكاران رستگار نمى شوند((، تعريض به فرعون و قومش است و در آن ((عاقبه الدار(( را از ايشان نفى كرده ؛ براى اينكه آنان اساس سنت حيات را بر ظلم بنا نهادند، كه معلوم است در چنين نظامى از عدالت اجتماعى خبرى نيست ، و چنين نظامى بر خلاف فطرت انسانى است ، كه جزئى از نظام كون است ، در نتيجه بر خلاف نظام آفرينش نيز هست (و نظام آفرينش چنين نظام و اجتماعى را نابود خواهد كرد، پس چنين مردمى رستگار نمى شوند)
بعضى از مفسرين گفته اند: ((وجه اينكه جمله ((و قال موسى ربى اعلم ...(( را عطف كرده بر جمله ((ما هذا الا سحر مفترى ...((، كه سخن فرعونيان است ، صرفا اين است كه : خواسته يك سخن از آنان و يك سخن از موسى نقل كند، تا شنونده بين اين دو سخن مقايسه كند، و صحيح آن دو را از فاسدش تميز دهد((. ليكن اگر خواننده محترم دقت كرده باشد ما سخن موسى را عطف بر سخن كفار نگرفتيم ، بلكه گفتيم كه كلام موسى رد گفتار كفار است ، و اين وجه با سياق موافق تر است وَ قَالَ فِرْعَوْنُ يَأَيُّهَا الْمَلاُ مَا عَلِمْت لَكم مِّنْ إِلَهٍ غَيرِى ... در اين جمله فرعون به موسى كنايه مى زند، كه براى مردم دعوت به حق آورده ، و آن دعوت را با معجزاتى تاءييد كرده ، مى خواهد بگويد: حقيقت و صحت آنچه تو به سوى آن دعوت مى كنى براى ما ثابت نشده ، و همچنين خوارق عاداتى كه آوردى براى ما ثابت نشده كه از طرف خداى تعالى باشد، و اصلا من معبودى غير از خودم براى مردم سراغ ندارم پس اينكه گفت : ((من معبودى غير از خودم براى شما سراغ ندارم ((، مطلب را در سياق و عبارتى حق به جانب آورده ، تا در دل مردم جا باز كند، و مورد قبول قرار گيرد، همچنان كه ظاهر قول ديگرى از وى كه در جاى ديگر حكايت شده همين است ، مى گويد: ((ما اريكم الا ما ارى و ما اهديكم الا سبيل الرشاد(( پس حاصل معنا اين است كه : فرعون براى بزرگان قوم خود چنين اظهار كرد كه از آيات و معجزات موسى و دعوت او برايش روشن نشده كه معبودى در عالم هست ، كه رب همه عالميان باشد، و اصلا اطلاع از معبودى غير از خودش در عالم ندارد، آنگاه به هامان دستور مى دهد كه برجى بسازد، بلكه از بالاى آن از ((اله و معبود موسى (( اطلاعى پيدا كند با اين بيان روشن مى شود كه جمله ((ما علمت لكم من اله غيرى (( از قبيل قصر قلب است (يعنى آنچه را كه موسى منحصر در خدا مى كرد او منحصر در خود كرد)، موسى الوهيت را تنها براى خدا اثبات مى كرد، و از غير خدا نفى مى نمود، فرعون درست به عكس ، الوهيت را براى خود اثبات ، و از خداى تعالى نفى مى كرد، و اما ساير الهه كه او و قومش آنها را مى پرستيدند، آيه متعرض آنها نيست
((فاوقدلى يا هامان على الطين فاجعل لى صرحا(( - يعنى اى هامان آتش بيفروز بر گل ، و مراد از اين عبارت اين است كه : خشت خام را در آتش بپز و آجر بساز. كلمه ((صرح (( به معناى برجى بلند است ، كه از همه جا پيدا باشد، و اين نام از فعل ((صرح الشى ء(( گرفته شده ، كه به معناى اين است كه چيزى ظاهر شد، بنابراين در جمله مورد بحث دستور داده آجر بسازد، و قصرى بلند برايش بسازد مقصود فرعون از اينكه به ((هامان (( گفت : برايم برجى بساز ((لعلى اطلع الى الهموسى (( ((لعلى اطلع الى اله موسى (( در اين جمله ((اله (( را نسبت به موسى داده ، و گفته اله موسى ، به اين عنايت كه خود او آن را نمى شناسد، و اين موسى است كه مردم را به سوى او مى خواند، و اين كلام از باب قرار دادن نتيجه در جاى مقدمه است ، و تقدير كلام چنين است : ((اجعل لى صرحا اصعد الى اعلى درجاته ، فانظر الى السماء لعلى اطلع الى اله موسى : برايم برجى بساز، تا بر آخرين پله آن بالا روم ، و به آسمانها نظر كنم ، شايد از اله موسى اطلاعى يابم (( و گويا او خيال مى كرده كه خداى تعالى جسمى است كه در بعضى از طبقات جو يا افلاك منزل دارد، لذا اظهار اميد مى كند كه اگر چنين برجى برايش درست كنند از بالاى آن به خداى تعالى اشراف و اطلاع پيدا كند، ممكن هم هست كه او چنين خيالى نمى كرده بلكه مى خواسته مطلب را بر مردم مشتبه نموده و گمراهشان سازد و نيز ممكن است مرادش اين بوده باشد كه برايش رصد خانه اى بسازند، تا ستارگان را رصدبندى نموده ، از اوضاع كواكب استنباط كند، آيا رسولى مبعوث شده تا با رسالت موسى تطبيق كند يا نه ، و يا آنچه موسى ادعا مى كند حق است يا نه ؟ مؤ يد اين احتمال گفتار ديگر اوست كه قرآن كريم در جاى ديگر آن را چنين حكايت فرموده : ((يا هامان ابن لى صرحا لعلى ابلغ الاسباب ، اسباب السموات فاطلع الى اله موسى ، و انى لاظنه كاذبا(( ((و انى لاظنه من الكاذبين (( - در اين جا از مطلبى كه قبلا گفته بود كه من معبودى غير از خودم سراغ ندارم ، ترقى نموده ، مى گويد: نه تنها نسبت به اله ديگر غير از خودم جهل دارم ، بلكه از اين طرف گمان به عدم چنين معبودى دارم ، و گمان دارم كه موسى دروغ مى گويد، و اين مدعا را براى تلبيس و گمراه كردن مردم كرده
و اگر گفته شود در آيه مورد بحث فرعون ، موسى (عليه السلام ) را دروغگو خوانده ، با اينكه در اين آيه سخنى از موسى حكايت نشده ، پس چرا فرعون گفته : او دروغگو است ، پاسخ اين آن است كه موسى اين را گفته بود، ليكن قرآن كريم سخن او را در سوره اسرى ، آيه ۱۰۲ حكايت فرموده ، كه گفته بود: ((لقد علمت ما انزل هولاء الا رب السموات و الارض : تو خودت يقين دارى كه اين آيات را جز رب آسمانها و زمين كسى نازل نكرده (( بعضى از مفسرين در توجيه جمله ((ما علمت لكم من اله غيرى (( گفته اند: ((از قبيل نفى معلوم به نفى علم است (( و اين گونه تعبير در جايى مى آيد كه اگر حقيقتى وجود مى داشت حتما همه مى فهميدند، در چنين مواردى گفته مى شود كه من چنين چيزى نمى دانم ، يعنى چنين چيزى نيست ، و نظير اين تعبير در آيه ((قل اتنبون الله بما لا يعلم فى السموات و لا فى الارض (( است و ليكن اين توجيه با ذيل آيه سازگار نيست ؛ چون فرعون دنبال اين جمله مى گويد: برايم برجى بساز، تا بلكه از اله موسى اطلاعى پيدا كنم وَ استَكْبرَ هُوَ وَ جُنُودُهُ فى الاَرْضِ بِغَيرِ الْحَقِّ وَ ظنُّوا أَنَّهُمْ إِلَيْنَا لا يُرْجَعُونَ يعنى حالشان حال كسى است كه برنگشتن به سوى ما در نظرش رجحان دارد، چون در سويداى دل يقين به رجوع داشتند، همچنان كه خداى تعالى درباره شان فرموده : ((و جحدوا بها و استيقنتها انفسهم ظلما و علوا : معاد را انكار كردند در حالى كه دلهايشان به آن يقين داشت ، و اين انكارشان از ظلم و گردنكشى بود(( فَأَخَذْنَهُ وَ جُنُودَهُ... كلمه ((نبذ(( به معناى طرح و دور انداختن است ، و كلمه ((يم (( به معناى دريا است ، و بقيه الفاظ آيه روشن است ، چيزى كه هست بايد نكته اى كه در آن است از نظر دور نداشت ، و آن لحن توهين آميز به فرعون و لشكريان او، و هول انگيزى عذابى است كه بر سر آنان آورد
