ریشه آزر

تکرار در قرآن: ۱(بار)

لیست کلمات مشتق شده

قاموس قرآن

[انعام:74] ظاهر آيه آنست كه آزر پدر ابراهيم «عليه السلام» بود. و صريح آيات است كه آزر مشرك و بت پرست بود و در مقام انكار مى‏گفت [مريم:46] در ايجا دو سئوال پيش مى‏آيد اول آن كه اهل تاريخ نام پدر ابراهيم «عليه السلام» را تارح (با حاء و خاء) نوشته‏اند، در مجمع البيان از زجاج نقل شده: بين علماء نسب اختلاف نيست كه نام پدر ابراهيم، تارخ گفته است، مى‏گويد: تارخ پدر ابراهيم خليل بود: در عهد نمرود به دعوت برخاست و آنگاه او را بيست و چهارمين پيغمبر از پيامبران نقل مى‏كند و نيز مى‏گويد: از عالم «عليه السلام» نقل شده كه: آزر جدّ امّى ابراهيم بود. در كامل بن اثير، نام پدر آن حضرت را تارخ نوشته و در تورات حاضر تارِح است. دوم: آنكه: لازم مى‏آيد در آباء حضرت رسول «صلى اللّه عليه وآله وسلم» مشرك وجود داشته باشد با آن كه شيعه بالاتفاق در موحّد بودن پدران آن حضرت اجماع كرده‏اند: مجلسى عليه الرحمه در بحار (ج 12 ص 49 ط جديد) مى‏گويد: اخبارى كه بر اسلام پدران آن حضرت دلالت مى‏كند، از طريق شيعه مستفيض بلكه متواتر است. طبرسى عليه الرحمه در مجمع البيان پس از نقل قول زجّاج مؤيّد اصحاب ما «اماميّه» است كه: آزر جدّ امّى و يا عموى ابراهيم بود، نزد امامّيه بصّحت رسيده كه پدران حضرت رسول صلوات اللّه عليهم تا آدم همه موحد بودند، و طايفه اماميه بر اين مطلب اجماع كرده‏اند. نا گفته نماند، تدبّر در كلام عرب و آيات قرآن كريم نشان مى‏دهد كه معناى حقيقى «اَبْ» گر چه پدر اصلى است، ولى در غير آن نيز: بقدرى استعمال شده كه نزديك است معناى اصلى بعضاً به قرينه محتاج باشد راغب گويد: «اَلاَب: الوالد، و يُسّمى كُلِّ مَنْ كانَ سَبَباً فى ايجادِ شَيئىٍ اَوْ اِصْلاحِهِ اَوْ ظُهُورِهِ اَباً»اب. پدر و هر كه سبب ايجاد، يا اصلاح و يا ظهور چيزى باشد، به او اب گفته مى‏شود حضرت رسول به على (عليهما السلام) فرمود «اَنا و اَنْتَ اَبَوا هذِهِ الاَمَّةِ» من و تو دو پدر اين ملّت هستيم، به آنكه از ميهمانان پذيرايى كند گويند: ابولاضياف، و به آنكه آتش جنگ بيفروزد: ابوالحرب، به معلّم نيز اب گفته‏اند (از مفردات). در قرآن مجيد پدران در جاى بزرگان قوم و بالعكس استعمال شده است، در چندين جا از كفّار نقل شده كه در مقابل پيامبران گفته‏اند: [بقره:170] يعنى از پدران خود پيروى خواهيم كرد. در جاى ديگر به جاى «آبائنا» «سادَتَنا و كُبرائنا» آمده كه روز قيامت خواهند گفت [احزاب:67]. نا گفته نماند اخ و اخت چنانچه گذشت و ام، چنانچه خواهد آمد مانند اب، استعمالشان بسيار وسيع است و اما كلمه والد و والدة فقط به پدر و مادر حقيقى اطلاق مى‏شود، لاغير. در اين صورت، بسيار آسان است كه بگوييم، آزر، جدّ امّى ابراهيم «عليه السلام» بود و به او پدر خطاب كرده است. الميزان در اين خصوص تحقيقى دارد كه خلاصه آنرا در اينجا مى‏آوريم و آنچه ميان دو قوس (پرانتز) گفته مى‏شود از نگارنده است. (تدبّر در آيات نشان مى‏دهد كه: آزر پدر اصلى ابراهيم «عليه السلام» نبوده است، زيرا آن حضرت در اولين برخورد با قومش، دعوت خويش را از مردى شروع كرد كه قرآن فرموده: پدر او بود، و اصرار كرد كه وى بدين توحيد در آيد، او در جواب تندى كرد گفت: اگر بس نكنى سنگبارانت كنم، از من دور شو، ابراهيم بر او سلام كرد و گفت: از پروردگارم براى تو آمرزش خواهم خواست. و از شما و آنچه جز خدا مى‏خواند كنار مى‏شوم. مريم 40-48. در سوره شعراء داستان از سر گرفته شده و در آنجا پس از گفتگو با پدر و قومش و تخطه بت پرستى، دعا مى‏كند و مى‏گويد: پروردگارا مرا بصالحان ملحق كن و پيش آيندگان نيكنام گردان. و از وارثان بهشت كن و پدرم را بيامرز كه از گمراهان است [شعراء:70-86]. (چون دعاى آن حضرت و استغفار براى پدرش بعد از گفتگو با بت پرستان نقل شده، چنين بدست مى‏آيد كه آن حضرت در آن موقع هنوز از بابل خارج نشده بود، گر چه صاحب الميزان از «كان» در «كان مرنَ الضّالين» استفاده كرده و گفته است استغفار، شايد بعد از مرگ آزر و يا بعد از خروج از بابل بود. ولى صدر آيات در سوره شعراء مانع از آن است. (هيچ مانعى ندارد كه «كانَ» در آيه به معنى حال و ثبوت باشد نظير «كَيْفَ نكَّلِمُ مَنْ كان فى المَهْدِ صَبِياً» يعنى با كسى كه اكنون در گهواره و كودك است چگونه تكلّم كنيم؟! و معنى «اِنَّهُ كانَ مرن الضّالين» آنست كه او از گمراهان است. و اينكه فرموده: استغفار بعد از مرگ آزر بوده بسيار بعيد است، زيرا در سوره توبه، چنانچه خواهد آمد هست «فَلَمّا تَبَيَّنَ اِنَّهُ عَدو لَلّهِ تَبَّرَءَ مِنْه» چون بر ابراهيم روشن شد كه آزر دشمن خداست از او بيزارى كرد. تا آزردنده بود، ابراهيم احتمال مى‏داد كه او، ايمان آورد و چون مشرك بمرد اين احتمال منتفى شد و آن حضرت از وى بيزارى كرد، در اين صورت معنى ندارد كه بگوئيم، بعد قهراً اين كار را پيش از مرگ او كرده بود و عنقريب در اين باره توضيح بيشتر داده خواهد شد). آنوقت، خداوند فرموده كه: استغفار ابراهيم براى پدرش بواسطه وعده قبلى بود، و چون بر وى روشن شد كه او دشمن خداست از وى بيزارى نمود توبه 114 و خلاصه، قرآن روشن مى‏كند كه ابراهيم براى پدرش هم دعا كرد و هم بيزارى نمود. همه اينها در اوائل عهد آن حضرت بود كه هنوز از بابل هجرت نكرده بود. سپس خداوند، هجرت و اولاد خواستن او را بيان مى‏كند: گفت من بسوى پروردگارم مى‏روم او حتماً مرا راهنمائى مى‏كند. پروردگارا براى من اولاد صالح عنايت فرما، صافات 99-100. و آنوقت مى‏فرمايد: او و لوط را نجات داديم و به زمين با بركت برديم. انبیاء:71 و نيز فرموده: چون از بت پرستان و معبودهايشان كنار شد: به او اسحاق و يعقوب را داديم. مريم:49 . سپس خداوند، دعاى آن حضرت را در آخر عمر و در مكه و پس از تولّد دو فرزندش و اسكان اسمعيل در مكّه و بناى كعبه، چنين نقل مى‏كند: پروردگارا اين ديار را امن گردان. من و فرزندانم را از بت پرستى دور كن... پروردگارا من بعضى از ذرّيّه خودم را بدره غير قابل كشت نزد خانه محترم تو سكونت دادم، تا نماز بپا كنند... حمد خداى را كه در پيرى، اسمعيل و اسحق را به من عنايت فرمود... تا گفت: [ابراهيم: 35-41]. آيه فوق بهترين شاهد است اين پدر كه با مادرش يك جا براى آنها مغفرت مى‏خواهد غير از (آزر) است، زيرا ديديم كه دعا براى آزر روى وفا به وعده بود و سپس از وى بيزارى نمود، ديگر معنى ندارد كه در آخر عمر باز براى كسى كه از او بيزارى كرده آمرزش بخواهد. جاى دقت است كه در اين دعا «والِدَىَّ» آمده كه جز به پدر و مادر اصلى اطلاق نمى‏شود، بر خلاف «اب» كه اعم است و در دعاى آزر، گفته بود «وَاغْفِرْلاَبى» پس نتيجه اين است كه آزر، پدر اصلى ابراهيم «عليه السلام» نبود، بلكه عنوانى داشت كه مى‏شد به او «يا اَبَتِ» خطاب كرد، لغت عرب اجازه مى‏دهد كه كلمه اب بر جدّ، عمد، ناپدرى، سرپرست امور، و بر هر بزرگ مطاع، گفته شود. (الميزان ج 7 ص 168- 171) استغفار ابراهيم براى آزر در اين بحث از آيات استفاده خواهيم كرد كه: 1: استغفار براى مشرك تا وقتى كه نمرده و احتمال هدايت داده مى‏شود. جايز است. 2: چون مشرك در حال شرك از دنيا رفت و اهل عذاب بودنش حتمى شد، ديگر نمى‏شود براى او آمرزش خواست. 3: در اين كار از ابراهيم «عليه السلام» كه براى آزر استغفار كرد پيروى خواهيم نمود، نه اينكه او در همه كار مقتداى ماست جز در استغفار براى مشرك. 4: آمرزش براى مشرك معنايش آنست كه بگوئيم: خدايا او را هدايت كن و بيامرز. 5: روشن خواهيد شد كه در پيروى ما از آن حضرت هيچ استثنائى وجود ندارد، و اين اشتباه محض است كه بگوئيم: قرآن مى‏گويد در همه كار از ابراهيم پيروى كنيد مگر در استغفار براى مشرك. اينك آيات را بررسى مى‏كنيم [مريم:47]، [شعراء:86] يعنى سلام بر تو از خدايم براى تو آمرزش خواهم خواست و در ضمن دعاهاى خود گفت: پدرم را بيامرز كه از گمراهان است. اين دو آيه صريح‏اند در اينكه آن حضرت به آزر وعده استغفار كرد و به آن عمل نمود. در سوره توبه، درباره استغفار براى مشركان چنين آمده [توبه:113-114]. يعنى پيغمبر و مؤمنان را نرسد براى مشركان بخواهند، گر چه خويشاوند باشند، پس از آنكه معلوم شد كه آنها اهل جهنّمند، استغفار ابراهيم براى پدرش، فقط براى وعده‏اى بود، و چون بر او روشن شد كه پدرش دشمن خداست از وى بيزارى نمود كه ابراهيم خدا ترس و بردبار است. از اين دو كريمه چند مطلب بدست مى‏آيد. 1: پيغمبر و مؤمنان را جايز نيست براى مشركان پس از مردن آنها و حتمى شدن عذابشان، آمرزش بخواهند «من بعد ما تَبَيَّنَ لَهُمْ اَنَّهُمْ اَصحابُ الجَحيم» تبيّن و روشن شدن طبعاً در صورتى است كه مشرك در حال شرك از دنيا برود تا وقتى كه نمرده احتمال هدايت شدن دارد و جهنّمى بودنش قطعى نيست. امّا آيا مى‏شود براى مشرك در حال حياتش آمرزش خواست و گفت: خدايا او را هدايت كن و بيامرز، آيه از حكم آن ساكت است. ولى از خارج مى‏دانيم كه اشكال ندارد. 2: ابراهيم براى پدرش تا وقتيكه زنده بود، آمرزش خواست و چون در حال شرك بمرد، جهنّمى بودنش يقينى شد، از او بيزارى نمود «فَلَمّا تَبَيَّنَ لَهُ اَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّهِ تَبّعَرَءَ مِنْهُ» ولى تا زنده بود و احتمال شدن مى‏رفت از او بيزارى نكرد، در مجمع البيان و المنار و تفسير ابن كثير ذيل آيه فوق، هست كه ابن عباس گويد: ابراهيم روشن گرديد كه او دشمن خداست، آنوقت از او بيزارى نمود. و خلاصه مضمون دو آيه فوق چنين است: پيغمبر و مؤمنان نبايد براى مشركان، پس از مرگ آنها استغفار كنند. گويا كسى اشكال كرده و مى‏گويد: پس چرا ابراهيم براى آزر كه مشرك بود استغفار كرد؟ جواب اينست كه: ابراهيم نيز پس از مرگ او آمرزش نخواست. بلكه از او بيزارى نمود، فقط پيش از مرگ وى، روى وعده‏ايكه كرده بود براى او استغفار نمود و آن نيز جايز و بلامانع است. بيضاوى در ذيل آيه «مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمْ اَنَّهُمْ اَصْحابُ الْجَحيمْ» مى‏گويد:تبيّن در صورتى است كه بر كفر بميرد بعد مى‏گويد: اين دليل است كه براى مشركان زنده، استغفار جايز است كه براى آنهاست و با اين جواز، اشكال استغفار ابراهيم دفع مى‏شود. به چند تفسير كه دسترس بود مراجعه كردم جز بيضاوى به اين نكته توجّه نكرده‏اند و حقّا كه او خوب فهميده است. آرى ابراهيم «عليه السلام» براى مشرك زنده، آمرزش خواست و چون در حال شرك مرد. از وى بيزارى كرد، زيرا يقين شد كه او اهل عذاب است. پيغمبر و مؤمنان نيز كه دينشان همان دين ابراهيم است. نمى‏توانند براى مشركان پس از مرگشان جايز است همانطور كه ابراهيم كرد. در آيه شريفه «اِلّا عَنْ مَوْعِدَةِ وَعَدَها اِيّاه» اشاره بوعده ظاهراً براى اين است كه آنحضرت در اين كار، وفا بوعده نيز كرد. نه اينكه: اصل استغفار جايز نبود ولى ابراهيم چون وعده كرده بود آنخلاف را انجام داد (نعوذ باللّه). در سوره ممتحنه پس از نهى از مودّت مشركان و دشمنان خدا، چنين آمده [ممتحنه:4]. يعنى در عمل ابراهيم و پيروانش براى شما سر مشق خوبى هست، آنگاه كه بقومشان گفتند: ما از شما و آنچه سواى خدا مى‏پرستيد بيزاريم، به شما كفر مى‏ورزيم و هميشه ميان ما و شما، عداوت و كينه توزى هست تا بخداى تنها، ايمان باوريد (ميان آنها ربطى نماند) مگر سخن ابراهيم كه بپذيرش گفت: از خدا براى تو آمرزش خواهم خواست و جز اين در قبال خدا براى تو كارى نتوانم كرد. دفعه ديگر، آيه و ترجمه آنرا بدقّت بخوانيد. در اين كريمه «اِلّا قولَ ابراهيم» استثناء است از مضمون جمله فوق، كه همان جدايى و بيزارى و عداوت و عدم الفت باشد و به عبارت اخرى از كلمه «اِذا قالوا لِقَومِهِمْ» تا «لا اَمْلِكُ لَكَ مِنَاللّه مِنْ شَيئى» يعنى مجموع مستثنى منه، توضيح و تفضيل «اُسْوَة» در صدر آيه است. و خلاصه مطلب اين است: شما هم بايد مانند ابراهيم و تابعانش از مشركان جدا شويد و آنها را دوست نداريد و بايد بگوئيد: هميشه ميان ما و شما عداوت و كينه هست. فقط از اين جدائى و عداوت قول ابراهيم را استثناء مى‏كنم كه به پدرش گفت: براى تو از خدا آمرزش خواهم خواست. شما هم با وجود عداوت، مى‏توانيد براى مشركان آمرزش بخواهيد چنانكه او خواست. و به عبارت ديگر، مانند ابراهيم باشيد هم در عداوت با مشركان و هم در خواستن توفيق ايمان براى شما سرمشق خوبى است هم در عداوت مشركان و هم در استغفار براى آنان. دليل ديگر اين مطلب آن است كه در ذيل آيات فوق آمده [ممتحنه:8]. يعنى خدا شما را نكوئى كردن و انصاف ورزيدن با كسانى كه در كار دين با شما جنگ نكرده و از ديارتان بيرون ننموده‏اند، منع نمى‏كند آزر مشرك بود ولى در كار دين با ابراهيم جنگ نكرده بود و او را از خانه بيرون ننموده بود، چه مانعى داشت كه آن حضرت با او نكوئى كند و كدام نكوئى بالاتر از آنست كه بگويد: خدايا به او توفيق ايمان بده و بيامرز. مگر حضرت رسول «صلى اللّه عليه و آله و سلم» در حق مشركان نمى‏گفت: «اَلّهُمَّ اهْدِقَوْمى فَاِنَّهُم لا يَعْلَمون». بسيار بسيار عجيب است كه مفسّران شيعه و سنّى «اِلّا قول ابراهيم» را از «اُسْوَة» استثناء گرفته و گفته‏اند: مقصود اين است كه از ابراهيم پيروى كنيد مگر در استغفار براى پدرش، براى نمونه به تفسير مجمع الفتوح و منهج الصادقين، رجوع كنيد خواهيد ديد كه استثناء را از «اُسوة» گرفته و گفته‏اند: يعنى از ابراهيم پيروى كنيد مگر در استغفار براى پدرش كه در اين كار نبايد از وى پيروى نمائيد زيرا او اين عمل را روى وعده‏ايكه داده بود، كرد. بيضاوى در تفسير آيه 114 از سوره توبه چنانكه در سابق گفتيم مطلب را خوب درك كرده و گفته است: آيه بر جواز استغفار براى مشركان دلالت دارد و اشكال قول ابراهيم با آن دفع مى‏شود. ولى در سوره ممتحنه، مطلب را از ياد برده و استثناء را از «اُسوة» گرفته و مى‏گويد نبايد در استغفار به ابراهيم تأسّى كنيد. اين مفسّران نامى در صورت صحّت كلامشان، لازم مى‏آيد كه ابراهيم «عليه السلام» خلاف شرع كرده باشد و مطلب اين مى‏شود كه: از ابراهيم تأسى كنيد مگر در اين عمل كه كارى بر خلاف دستور خدا بود. اگر گويند: وعده كرده بود، مى‏بايست بوعده خود عمل كند! گوئيم، مگر وعده، خلاف شرع را شرعى مى‏كند!؟ و آنگهى وعده خلاف شرع را چرا مى‏كرد؟! اگر گويند: اين عمل در شريعت آن حضرت جايز بود و در شرع اسلام نسخ شده است! گوئيم: از كجا؟! به ضرورت قرآن دين ما همان دين حنيف ابراهيم است [آل عمران:95]، [نحل:123]. شكر خدا را كه الهام بخشيد اين حقيقت ارزنده را از قرآن مجيد با مقايسه آيات بدست آورديم، آنچه قرنها بر مفسّران پوشيده مانده بود روشن گرديد، و معلوم شد كه ابراهيم «عليه السلام» در همه كار مقتدا و سر مشق ماست حتى در استغفار براى مشرك. ديگر لازم نيست سخنى بگوئيم كه مستلزم ناروا براى آنحضرت باشد. ابراهيم به آرز وعده كرد، آن وعده جايز و شرعى بود و به همان وعده عمل كرد، آنهم جايز بود، ما هم مى‏توانيم در اين كار بر آن پيامبر بزرگ تأسى نمائيم سلام بر او.

کلمات مشتق شده در قرآن

کلمه	تعداد تکرار در قرآن
آزَرَ	۱