تفسیر:المیزان جلد۲۰ بخش۹: تفاوت میان نسخه‌ها

ولى ممكن است كلمه «هذه» را اشاره به آيات اول سوره بگيريم، كه به شب زنده دارى و تهجد سفارش مى كرد، و بگوييم: اين آيه مى خواهد خطاب اختصاصى به رسول خدا «صلى اللّه عليه و آله و سلم» در اول سوره را به همه مؤمنين عموميت دهد، و به طور كلى بفرمايد: «فَمَن شَاء...». مؤيد اين احتمال اين است كه آيه مورد بحث، عينا در سوره «دهر» هم آمده، و در آن جا بعد از آيه اى قرار گرفته كه از نماز شب سخن مى گويد و مى فرمايد: «وَ سَبّحهُ لَيلاً طَوِيلاً»، و از اين معنا مى توان نتيجه گرفت كه نماز شب، راه مخصوصى است كه آدمى را به سوى پروردگارش هدايت مى كند.

براى اين كه آن زمانى كه اين سوره كه ابتدايى ترين سوره هاى قرآن است، در مكه نازل مى شد، عايشه همسر رسول خدا «صلى اللّه عليه و آله و سلم» نشده بود. ازدواج آن جناب با وى، بعد از هجرت، در مدينه واقع شد.

و در الدر المنثور است كه عسكرى، در كتاب مواعظ، از على «عليه السلام» روايت كرده كه فرمود: از رسول خدا «صلى اللّه عليه و آله و سلم» پرسيدند: معناى «وَ رَتّلِ القُرآنَ تَرتِيلاً» چيست ؟ فرمود: حروفش را واضح بگويى، و چون خواندن شعر، صداى خود را ترجيع ندهى. نه مانند بحر طويل يكسره باشد و نه مانند شعر پاره پاره. وقتى به عجائبش بر مى خورى، در آن جا بايستى، (و با تكرار آن) دل را به حركت در آورى. و زنهار! همّت تان اين نباشد كه زودتر به آخر سوره برسيد.

و نيز در همان كتاب روايت كرده كه: حارث بن هشام، از رسول خدا «صلى اللّه عليه و آله و سلم» پرسيد: وحى چگونه بر تو نازل مى شود؟ فرمود: احيانا صدايى چون صداى زنگ به گوشم مى خورد، و من آنچه را مى گويد، از بر مى شوم. و اين نوع وحى از ساير انواعش بر من سخت تر است، و بدنم عرق مى كند، و گاهى فرشته وحى، به صورت مردى برايم مجسم مى شود، و من آنچه را مى گويد، از بر مى شوم.

و از تفسير عياشى نقل شده كه او، به سند خود، از عيسى بن عبيد، از پدرش، از جدش، از على «عليه السلام» روايت كرده كه فرمود: قرآن بعضى آياتش، بعضى ديگر را نسخ مى كند، و لذا بايد به دستور رسول خدا «صلى اللّه عليه و آله و سلم» به همه آيات تمسك كرد. يعنى آخرين آيه اى را هم كه نازل شده، در نظر بگيريم. و از جمله آخرين آياتى كه به آن جناب نازل شد، سوره «مائده» است، كه ماقبل خود را نسخ كرده، ولى چيزى آن را نسخ نمى كند. اين سوره در حالى بر آن جناب نازل شد كه بر ناقه شهباء سوار بود، و وحى آن چنان بر آن حيوان گران آمد كه نتوانست راه برود، بلكه شكمش را به زمين نزديك مى كرد و من خود ديدم كه نزديك بود نافش به زمين برسد.

سخن در اين آيه شريفه، براى تخفيف دادن به دستورى است كه در اول سوره، به شخص رسول خدا «صلى اللّه عليه و آله و سلم» داد، و در آيه «إنّ هذِهِ تَذكِرَة...»، در وسط سوره، آن دستور را به عموم مؤمنين تعميم داد. و آن عبارت بود از: پرداختن به نماز شب و تهجد. در اين آيه مى خواهد بفرمايد: خدا از مؤمنين اكتفا كرد به هر مقدارى كه بتوانند از قرآن تلاوت كنند. پس آيه شريفه مى خواهد دستور اول سوره را تخفيف دهد، نه اين كه آن را نسخ نموده، از قيام در دو ثلث شب، و يا نصف آن، و يا ثلث آن منع كند.

خطاب در اين آيه به رسول خدا «صلى اللّه عليه و آله و سلم» است، و تعبير به «رَبّك» اشاره است به اين كه رحمت و عنايت الهى شامل آن جناب است، و همچنين تعبير به «يَعلَمُ أنّك تَقُومُ ...»،

واو عاطفه در جمله «وَ نِصفَهُ وَ ثُلُثَهُ»، صرفا براى مطلق جمع است، و مى خواهد بفرمايد: خداى تعالى مى داند كه تو در بعضى از شب ها كمتر از دو ثلث شب، و در بعضى از شب ها نصف شب، و در بعضى ثلث شب را به نماز مى ايستى.

و مراد از اين كه فرمود: «به همين جهت بر شما توبه كرد»، اين است كه به رحمت الهيّه اش، به طرف شما توجه و رجوع كرد و تكليف شما را در اين باب تخفيف داد. بنابراين، خداى تعالى بر بندگان خود توبه و رجوعى دارد، و آن اين است كه رحمت خود را بر آنان بسط دهد. و اثر اين توبه خدا آن است كه بندگان، موفق به توبه و رجوع به وى شوند. و يا اين است كه موفق به هر اطاعتى گردند. و يا اين است كه بعضى از تكاليف دشوار را به كلّى بر دارد. و يا در آن تخفيفى بدهد، كه قرآن كريم در باره اولين اثر كه براى توبه خدا شمرديم، فرموده: «ثُمّ تَابَ عَلَيهِم لِيَتُوبُوا».

علاوه بر اين، در آيه شريفه، پيغمبر خود و طايفه اى از مؤمنين را تصديق كرده كه ثلث و يا نصف و يا كمتر از دو ثلث را شب زنده دارى مى كردند، و مى توانستند اين اندازه ها را رعايت كنند، و ميسر نبودن آن را به جميع مردم نسبت داده، و معلوم است كه جميع مردم، عبارتند از: آن ها كه اين كار را مى كردند، و آن هايى كه نمى كردند. پس حكم شب زنده دارى، شاقّ بر مجموع من حيث المجموع است، نه شاقّ بر تك تك عموم مسلمانان. و چون چنين است، تكليف را طورى تخفيف داد كه هم اصل تكليف براى افرادى كه قادر بر اندازه گيرى هستند بماند، و هم آسانتر آن براى همه ميسور شود، و فرمود: «فَاقرَؤُا مَا تَيَسّر مِنَ القُرآن»، و حكم شب زنده دارى، چه حدّ اكثرش، يعنى ثلث و دو ثلث و نصف، و چه حدّ اقلش، يعنى خواندن مقدار ميسور از قرآن براى عموم مؤمنين مستحب است.

«'''وَ مَا تُقَدّمُوا لِأنفُسِكُم مِن خَيرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللّه هُوَ خَيراً وَ أعظَمُ أجراً'''» - كلمه «مِن خَيرٍ» بيان «ما» است، و مراد از «خير مطلق»، اطاعت است. چه واجب و چه مستحب. و كلمه «هُوَ»، يا ضمير فصل است، و يا تأكيد ضمير در «تَجِدُوهُ» است. و معناى آيه اين است كه: هر اطاعتى كه به نفع خود از پيش بفرستيد - يعنى براى اين كه با آن زندگى آخرتى خود را تأمين كنيد - نزد خدا آن را خواهيد ديد. يعنى در روز «لقاء اللّه»، آن را بهتر از همه كارهاى نيك كه مى كرديد، و يا بهتر از هر چيزى كه در دنيا باقى مى گذاريد، و پر اجرتر از آن، خواهيد يافت.