الحج ٦٣

أَ لَمْ‌ تَرَ أَنَ‌ اللَّهَ‌ أَنْزَلَ‌ مِنَ‌ السَّمَاءِ مَاءً فَتُصْبِحُ‌ الْأَرْضُ‌ مُخْضَرَّةً إِنَ‌ اللَّهَ‌ لَطِيفٌ‌ خَبِيرٌ

کپی متن آیه
أَ لَمْ‌ تَرَ أَنَ‌ اللَّهَ‌ أَنْزَلَ‌ مِنَ‌ السَّمَاءِ مَاءً فَتُصْبِحُ‌ الْأَرْضُ‌ مُخْضَرَّةً إِنَ‌ اللَّهَ‌ لَطِيفٌ‌ خَبِيرٌ

ترجمه

آیا ندیدی خداوند از آسمان، آبی فرستاد، و زمین (بر اثر آن) سرسبز و خرّم می‌گردد؟! و خداوند لطیف و آگاه است.

|آيا نديدى كه خدا از آسمان آبى مى‌فرستد آنگاه زمين سرسبز مى‌گردد؟ آرى، خداوند باريك بين و آگاه است

آيا نديده‌اى كه خدا از آسمان، آبى فرو فرستاد و زمين سرسبز گرديد؟ آرى، خداست كه دقيق و آگاه است.

(ای بشر) آیا ندیدی که خدا از آسمان آبی فرو بارد و زمین سبز و خرم گردد؟ (این دلیل قدرت و رحمت آفریننده است)، همانا خدا را (با خلق) عنایت و لطف بسیار است و (به دقیق‌ترین امور عالم) آگاه است.

آیا ندانسته ای که خدا از آسمان آبی نازل می کند، در نتیجه زمین سرسبز و خرم می شود؛ به یقین خدا لطیف و آگاه است.

آيا نديده‌اى كه خدا از آسمان باران فرستاد و زمين پر سبزه گرديد؟ هر آينه خدا باريك بين و آگاه است.

آیا نیندیشیده‌ای که خداوند از آسمان آبی فرو فرستاد، آنگاه زمین سبز و خرم گردید، بی‌گمان خداوند باریک‌بین و آگاه است‌

آيا نديده‌اى كه خداى از آسمان آبى فرو فرستاد پس زمين سرسبز مى‌گردد؟ همانا خدا لطف‌كننده- يا باريكدان- و آگاه است.

(ای عاقل!) آیا نمی‌نگری که خداوند از (ابر) آسمان آب (باران) را فرو می‌آورد، و زمین (به وسیله‌ی آن، گیاهان گوناگونی از خود می‌رویاند و) سبز و خرّم می‌گردد؟ واقعاً خدا (با بندگان خویش) بسیار بالطف، و بس دقیق و آگاه است (در همه‌چیز، از جمله در تولید و تبخیر آب شیرین و آفرینش و پرورش بذر گیاهان، و بالیده و بارور کردن درختان).

آیا ندیدی که خدا از آسمان به‌راستی آبی فرو فرستاد؟ پس زمین (با آن) سرسبز می‌گردد. همانا خدا بسی دقیق، (و) ناپیدای بسیار آگاه است.

آیا ندیدی که خدا فرستاد از آسمان آبی پس گردید زمین سرسبز همانا خداوند است نوازنده آگاه‌

Do you not see that Allah sends down water from the sky, and the land becomes green? Allah is Kind and Aware.

ترتیل:

ترجمه:

الحج ٦٢	آیه ٦٣	الحج ٦٤
سوره : سوره الحج نزول : ١٠ بعثت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ١٦ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«السَّمَآءِ»: مراد از آسمان، ابر آسمان است (نگا، اعراف / ، نور / ). «مُخْضَرَّةً»: سبز و خرّم. پوشیده از گیاهان و درختان سبز.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

يَا أَيُّهَا النَّاسُ‌ إِنْ‌ کُنْتُمْ‌... (۵)

يَا بُنَيَ‌ إِنَّهَا إِنْ‌ تَکُ‌... (۴) فَأَجَاءَهَا الْمَخَاضُ‌ إِلَى‌ جِذْعِ‌... (۰) وَ عِنْدَهُ‌ مَفَاتِحُ‌ الْغَيْبِ‌ لاَ... (۱) وَ مَا تَکُونُ‌ فِي‌ شَأْنٍ‌ وَ مَا... (۲) ثُمَ‌ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً... (۰) أَلاَّ يَسْجُدُوا لِلَّهِ‌ الَّذِي‌... (۲)

تفسیر

---

• آيات ۵۸ - ۶۶ سوره حج
• مژده به مهاجران فى سبيل الله كه كشته شدند يا به مرگ طبيعى درگذشتند
• معناى آيه : ((ذلك و من عاقب بمثل ما عوقب به ...(( و مراد از نصرت خدا در آن
• تفسير مفسرين در معناى آيه و بيان اشكالات آن
• تعليل نصرت داده به مظلوم ، به حق بردن خداوند و عموم قدرت اوعزوجل
• بحث روايتى (دو روايت در ذيل آيه : ((والدين هاجروا...(( و آيه : ((و من عاقب بمثل ما عوقب به ...(()

---

• تفسیر آیات

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ «63»

آيا نديدى كه خداوند از آسمان، آبى فرو فرستاد، آنگاه زمين سرسبز گشت؟ همانا خداوند داراى لطف و آگاهى است.

جلد 6 - صفحه 65

پیام ها

1- مطالعه در هستى، زمينه‌ى ايمان به خداست. «أَ لَمْ تَرَ»

2- خداوند در جهان هستى، بر اساس عوامل طبيعى كار مى‌كند. «أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ»

3- آثار و بركات طبيعت از اوست. (اگر باران، زمين و طبيعت مرده را سبز و خرم مى‌كند، اين هم لطف الهى است). «فَتُصْبِحُ‌- إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ»

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ (63)

---

«1». تفسير منهج الصادقين (چ سوّم- اسلاميّه) ج 6، ص 189، به نقل از احقاق.

جلد 9 - صفحه 87

و نيز به جهت بيان قدرت كامله خود مى‌فرمايد:

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ‌: آيا نديدى و ندانستى (استفهام به جهت تقرير است) يعنى البته ديده و دانسته‌اى بدرستى كه خداوند متعال به قدرت كامله خود، أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً: نازل فرمود از جانب آسمان يا از ابر آب باران را، فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً: پس گشت زمين سبز گشته به گياه بعد از پژمردگى و خشكى.

نكته: عدول از صيغه ماضى كه آن «اصبحت» است به مضارع، به جهت دلالت است بر بقاى اثرى باران مدت متمادى، يعنى پيوسته زمين به سبب باران سبز و خرم است.

إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ: بدرستى كه خداى تعالى لطف كننده و آگاه است به حال رزق و مرزوق، يعنى رسيده است لطف و فضل او به جميع آفريدگان كه از جمله آن رويانيدن گياه باشد تا ايشان را روزى دهد از آن، دانا است به حال روزى داده شده، يا رسيده است علم سبحانى به دقائق همه اشياء و تدابير امور كه بر غير او متعذر است علم به آن و آگاه به مصالح و منافع همه بندگان. يا لطيف است به ارزاق بندگان كه روزى بر وجهى به ايشان مى‌رساند كه از آن گمان ندارند و آگاه است به آنچه در قلوب بندگان است.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ (63) لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ (64) أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ وَ الْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ يُمْسِكُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ إِلاَّ بِإِذْنِهِ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ (65) وَ هُوَ الَّذِي أَحْياكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ إِنَّ الْإِنْسانَ لَكَفُورٌ (66)

ترجمه‌

- آيا نديدى كه خدا نازل نمود از آسمان آب را پس ميگردد زمين سبز همانا خدا باريك بين آگاه است‌

مر او را است آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است و همانا خدا هر آينه او است بى‌نياز ستوده‌

آيا نديدى كه خدا رام كرد از براى شما آنچه را در زمين است و كشتى را كه ميرود در دريا بفرمان او و نگاه ميدارد آسمانرا از آنكه بيفتد بر زمين مگر بدستور او همانا خدا بمردم هر آينه با رأفت و مهربان است‌

و او است آنكه زنده كرد شما را پس ميميراند شما را پس زنده ميكند شما را همانا انسان هر آينه ناسپاس است.

تفسير

- خداوند براى تقرير و اثبات نعمت و قدرت خود بر بندگان سؤال فرموده كه آيا نديدى كه خداوند باران رحمت بيحساب خود را از آسمان سرازير فرموده تا در بسيط زمين فرش زمرّدين بگستراند و اينكه از صيغه انزل كه ماضى است بتصبح كه مضارع است عدول فرموده براى دلالت بر تجدّد و حدوث خرّمى است در زمانى بعد از زمانى و اخيرا اشاره فرموده بمقام لطف و مرحمت خود نسبت به بندگان و احاطه علميّه بر دقائق و رموز و آگاهى خود از هر امر آشكار و مرموز و مخلوق و مملوك او است بملكيت حقّه حقيقيّه آنچه در آسمانها و زمين است و

---

جلد 3 صفحه 620

همه آنها بخدا نيازمندند و او از همه بى‌نياز و او است مستوجب حمد و مستحق ثنا در ذات و صفات و افعال و نيز پرستش فرموده براى تقرير از تسخير موجودات ارضيّه از قبيل حيوانات سوارى و باركش و غيرها كه خداوند آنها را رام و ذليل فرموده براى انسان كه از منافع گوناگونشان استفاده و شكر گذارى نمايند و از تسخير كشتيها براى انسان كه بأمر و فرمان الهى در دريا سير ميكنند باراده و اختيار كشتيبان بنابر آنكه و الفلك عطف بما فى الارض شود ولى محتمل است عطف بر اللّه باشد و بنابراين مراد آنستكه آيا نديدى كشتى را كه سير ميكند در دريا بفرمان خدا و كلمه فلك ممكن است مفرد باشد و محتمل است جمع و در صورت افراد هم واحد و جمع در آن يكسان است مانند ساير اسماء اجناس و خداوند حافظ و نگهدار آسمان و موجودات علويّه است از آنكه سقوط نمايند و بيفتند بر زمين مگر آنكه خواسته باشد خدا كه البتّه در آنحال سقوط خواهند نمود و در اكمال از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل نموده كه بعد از ذكر اسماء شريفه ائمه اثنى عشر فرمود و كسيكه منكر آنها يا يكى از آنها شود منكر من شده بواسطه وجود ايشان نگهميدارد خدا آسمانرا از آنكه بيفتد بر زمين مگر بفرمان او و بوجود ايشان باز ميدارد زمين را از آنكه بيندازد اهلش را و اين براى كمال رأفت و رحمت خداوند است بر بندگان و او آنچنان كسى است كه زنده كرد بدوا مردم را از خاك و خوراك و نطفه مرده و بعدا ميميراند آنها را و باز در آخرت زنده ميكند براى پاداش اعمال ولى آدميزاد بالطّبع كفران نعمت خدا را مينمايد و متمايل بمعصيت و ناسپاسى است با آن كه نعم او ظاهر است ..

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

أَ لَم‌ تَرَ أَن‌َّ اللّه‌َ أَنزَل‌َ مِن‌َ السَّماءِ ماءً فَتُصبِح‌ُ الأَرض‌ُ مُخضَرَّةً إِن‌َّ اللّه‌َ لَطِيف‌ٌ خَبِيرٌ (63)

آيا نمي‌بيني‌ محققا خداوند متعال‌ نازل‌ مي‌فرمايد ‌از‌ طرف‌ بالا آب‌ ‌را‌ ‌پس‌ صبح‌ مي‌كني‌ زمين‌ ‌را‌ سبز و خرم‌ محققا خداوند دقيق‌ ‌است‌ كارهاي‌ ‌او‌ و خبير ‌است‌ بتمام‌ خصوصيات‌ امور.

(أَ لَم‌ تَرَ): استفهام‌ تقريري‌ ‌است‌ ‌يعني‌ البتّه‌ مشاهده‌ مي‌كني‌ و معاينه‌ مي‌نمايي‌ ‌که‌‌-‌ (أَن‌َّ اللّه‌َ أَنزَل‌َ مِن‌َ السَّماءِ ماءً): قدرت‌ نمايي‌ الهي‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌ چون‌ ربع‌ كره زمين‌ ‌از‌ كره آب‌ بيرون‌ ‌است‌ ‌که‌ ربع‌ مسكونش‌ مي‌نامند و آب‌ بسطح‌ ‌اينکه‌ قسمت‌ نمي‌رسد خداوند بتابش‌ خورشيد ‌بر‌ كره آب‌ آب‌ ‌را‌ بخار مي‌كند و بطرف‌ بالا مي‌برد. و ادخنه‌ ‌هم‌ ‌از‌ روي‌ كره زمين‌ بصورت‌ دخان‌ بالا مي‌رود، و چون‌ طرف‌ بالا هواي‌ سرد ‌است‌ ‌اينکه‌ أبخره‌ و أدخنه‌ بهم‌ ملصق‌ مي‌شوند تشكيل‌ ابر مي‌دهند ‌در‌ واقع‌ آب‌ و نار و هوا بهم‌ التصاق‌ پيدا مي‌كنند و بواسطه تموج‌ هوا ‌اينکه‌ غمام‌ و

جلد 13 - صفحه 332

ابرها ‌را‌ حركت‌ مي‌دهد بهر نقطه ‌که‌ مأمور ‌است‌، و ‌اينکه‌ سه‌ عنصر ‌از‌ ‌هم‌ جدا مي‌ شوند عنصر ناري‌ بطرف‌ بالا مي‌رود و عنصر هوايي‌ ‌در‌ مركز وسط ‌که‌ كره هوايي‌ ‌است‌ داخل‌ ميشود و عنصر آبي‌ بطرف‌ سفلي‌ نازل‌ مي‌شود و حين‌ نزول‌ ‌اگر‌ هوا سرد ‌باشد‌ تشكيل‌ برف‌ مي‌دهد و ‌اگر‌ ‌در‌ وسط سرد ‌باشد‌ تشكيل‌ تگرگ‌ مي‌دهد و ‌اگر‌ ملايم‌ ‌باشد‌ تشكيل‌ مطر باران‌ مي‌دهد، و اينها ‌در‌ اعماق‌ زمين‌ وارد مي‌شوند ‌که‌ آب‌ چاهها و چشمه‌ها ‌از‌ ‌اينکه‌ قسمت‌ ‌است‌، و دانه‌ها و اصول‌ اشجار ‌که‌ ‌در‌ زير خاك‌ پنهان‌ شده‌اند ‌از‌ ‌اينکه‌ آب‌ بهره‌برداري‌ مي‌كنند و رشد مي‌كنند، و ‌از‌ زمين‌ خارج‌ ميكنند اشجار و اثمار ‌را‌.

(فَتُصبِح‌ُ الأَرض‌ُ مُخضَرَّةً): سبز و خرم‌ و فواكه‌ و حبوبات‌ و ساير ‌ما يحتاج‌ انسان‌ ‌را‌ توليد ميكنند.

(إِن‌َّ اللّه‌َ لَطِيف‌ٌ): ريزكار ‌است‌ ‌با‌ أعلا درجه دقت‌ (خَبِيرٌ): بتمام‌ جزئيات‌ موافق‌ حكمت‌ ‌با‌ خبر ‌است‌.

برگزیده تفسیر نمونه

---

]

(آیه 63)- نشانه‌های خدا در صحنه هستی! در آیات گذشته، سخن از قدرت بی‌پایان خداوند و حقانیت او بود، در اینجا نشانه‌های مختلفی از این قدرت گسترده و حقانیت مطلقه را بیان می‌کند.

نخست می‌گوید: «آیا ندیدی که خداوند از آسمان آبی فرستاد و زمین (خشکیده و مرده) به واسطه آن سبز و خرّم می‌گردد»؟! (أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ

ج3، ص230

السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً).

زمینی که آثار حیات از او رخت بر بسته بود و چهره‌ای عبوس و زشت و تیره داشت با نزول قطرات حیات بخش باران، زنده شد و آثار حیات در آن نمایان گشت و لبخند زندگی در چهره او آشکار.

آری «خداوندی (که به سادگی این همه حیات و زندگی می‌آفریند) لطیف و خبیر است» (إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ).

خداوند به مقتضای لطفش باران را می‌فرستد، و به مقتضای خبیر بودنش اندازه‌ای برای آن قائل است که اگر از حد بگذرد سیل است و ویرانی، و اگر کمتر از حد باشد خشکسالی و پژمردگی و این است معنی لطیف بودن و خبیر بودن خداوند.

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱ - نزول باران از آسمان، یکى دیگر از جلوه هاى ربوبیت و تدبیر خداوند (ألم تر ... فتصبح الأرض مخضرّة) استفهام در «ألم تر...» براى تقریر است. در این جا روى سخن با مردمى است که باور داشتند: نزول باران از آسمان و سبز و خرم شدن زمین توسط آن و به گردش درآمدن چرخه حیات و سامان یافتن زندگى آدمیان، همه تنها در پرتو قدرت و در سایه تدبیر خداوند میسر شده است; اما در عین حال مى پنداشتند که سرنوشت آنان در دست خدایان دیگرى رقم مى خورد.

۲ - باران، عامل سرسبزى زمین، رویش حبوبات و مایه گردش چرخه حیات (أنزل من السماء ماء فتصبح الأرض مخضرّة)

۳ - تدبر در پدیده هاى طبیعت، زمینه ره یابى انسان به توحید و یکتاپرستى (ألم تر أنّ اللّه أنزل من السماء ماء)

۴ - عملکرد علل طبیعى و مادى، مجراى تحقق اراده الهى (ألم تر أنّ اللّه أنزل من السماء ماء فتصبح الأرض مخضرّة)

۵ - لزوم تفکر و نگرش عمیق، به علت اصلى نزول باران از آسمان (ألم تر أنّ اللّه أنزل من السماء ماء)

۶ - نزول باران و نفوذ آن در دل خاک و سبز و خرم شدن زمین توسط آن، آیتى از احاطه خدا بر ظاهر و باطن اشیا و نفوذ او در تار و پود پدیده هاى هستى است. (ألم تر أنّ اللّه أنزل من السماء ماء ... إنّ اللّه لطیف) «لطیف» از (مصدر «لطافة») به معناى دقیق است و از مصدر «لطف» به معناى اهل رفق و مدارا مى باشد. توصیف خداوند به «لطیف» بر پایه معناى اول، کنایه از آن است که خداوند در دل و جان اشیا نفوذ و حضور دارد; به گونه اى که کسى آن را احساس نمى کند. بنابراین ذکر این صفت پس از بیان نزول باران - که به صورت نامحسوس در دل زمین نفوذ مى کند - بیانگر این حقیقت است که باران، یکى از نشانه هاى لطیف بودن خداوند است. برداشت فوق بر پایه همین معنا است.

۷ - رفق و مداراى خداوند نسبت به عموم انسان ها (إنّ اللّه لطیف) برداشت فوق بر این اساس است که «لطیف» از «لطف» (رفق و مدارات) مشتق شده باشد. بنابر این متعلق «لطیف» در جمله یاد شده محذوف است; یعنى، «أنّ اللّه لطیف بعباده».

۸ - آگاهى همه جانبه خدا نسبت به امور انسان ها (إنّ اللّه لطیف خبیر)

۹ - نزول باران و رویش گیاهان توسط آن، از نشانه هاى داشتن آگاهى همه جانبه خدا به امور انسان ها (ألم تر أنّ اللّه أنزل من السماء ماء ... إنّ اللّه لطیف خبیر)

۱۰ - خدا، لطیف (دقیق) و خبیر (آگاه) است. (إنّ اللّه لطیف خبیر)

موضوعات مرتبط

• آفرینش: آثار تدبر در آفرینش ۳
• اسماء و صفات: خبیر ۱۰; لطیف ۱۰
• باران: بارش باران ۱، ۶، ۹; فواید باران ۲
• تدبر:
• آثار تدبر در آفرنش :۳
• تفکر: تفکر در عوامل بارش باران ۵
• توحید: زمینه توحید ۳
• حبوبات: عوامل رویش حبوبات ۲
• حیات: عوامل حیات ۲
• خدا: علم خدا ۸; مجارى اراده خدا ۴; نشانه هاى احاطه خدا ۶; نشانه هاى تدبیرخدا ۱; نشانه هاى ربوبیت خدا ۱; نشانه هاى علم خدا ۹
• زمین: سرسبزى زمین ۶; عوامل سرسبزى زمین ۲
• عوامل طبیعى: نقش عوامل طبیعى ۴
• گیاهان: رویش گیاهان ۹
• لطف خدا :۷