البقرة ٢٨١

وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ‌ فِيهِ‌ إِلَى‌ اللَّهِ‌ ثُمَ‌ تُوَفَّى‌ کُلُ‌ نَفْسٍ‌ مَا کَسَبَتْ‌ وَ هُمْ‌ لاَ يُظْلَمُونَ‌

کپی متن آیه
وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ‌ فِيهِ‌ إِلَى‌ اللَّهِ‌ ثُمَ‌ تُوَفَّى‌ کُلُ‌ نَفْسٍ‌ مَا کَسَبَتْ‌ وَ هُمْ‌ لاَ يُظْلَمُونَ‌

ترجمه

و از روزی بپرهیزید (و بترسید) که در آن روز، شما را به سوی خدا بازمی‌گردانند؛ سپس به هر کس، آنچه انجام داده، به طور کامل باز پس داده می‌شود، و به آنها ستم نخواهد شد. (چون هر چه می‌بینند، نتایج اعمال خودشان است.)

و از روزى بترسيد كه در آن به سوى خدا بازگردانده مى‌شويد، سپس به هر كس [پاداش‌] آنچه كرده است به تمامى داده مى‌شود و بر آنان ستم نمى‌رود

و بترسيد از روزى كه در آن، به سوى خدا بازگردانده مى‌شويد، سپس به هر كسى [پاداش‌] آنچه به دست آورده، تمام داده شود؛ و آنان مورد ستم قرار نمى‌گيرند.

و بترسید از روزی که شما را به سوی خدا باز گردانند، پس هر کس پاداش عمل خویش خواهد یافت و به هیچ کس ستمی نکنند.

و پروا کنید از روزی که در آن به سوی خدا بازگردانده می شوید، سپس به هر کس آنچه انجام داده، به طور کامل داده می شود؛ و آنان مورد ستم قرار نمی گیرند [زیرا هر چه را دریافت می کنند، تجسّمِ عینی اعمال خودشان است].

از آن روز كه به سوى خدا بازمى‌گرديد و به هر كس پاداش عملش به تمامى داده مى‌شود و ستمى نمى‌بيند، بيمناك باشيد.

و از روزی بترسید که در آن به سوی خداوند بازگردانده می‌شوید، سپس به هرکس جزای هر کاری که کرده است به تمامی داده شود، و بر آنان ستم نرود

و بترسيد از روزى كه شما را به سوى خدا باز گردانند، آنگاه به هر كسى [پاداش‌] آنچه كرده است بتمامى دهند و بر آنان ستم نرود.

و از (عذاب و عقاب) روزی بپرهیزید که در آن به سوی خدا بازگردانده می‌شوید؛ سپس به هرکسی آنچه را فراچنگ آورده است به تمامی بازپس داده می‌شود، و به آنان ستم نخواهد شد.

و بپرهیزید از روزی که در آن، سوی خدا باز گردانده می‌شوید، سپس هر کس آنچه به دست آورده، تماماً به او داده شود و آنان مورد ستم (هم) قرار نمی‌گیرند.

و بترسید روزی را که بازگردانیده شوید در آن بسوی خدا پس داده شود به هر کس آنچه را فراهم کرده است و ستم نشوند

And guard yourselves against a Day when you will be returned to Allah; then each soul will be rewarded fully for what it has earned, and they will not be wronged.

ترتیل:

ترجمه:

البقرة ٢٨٠	آیه ٢٨١	البقرة ٢٨٢
سوره : سوره البقرة نزول : ١٠ هجرت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ١٧ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«تُرْجَعُونَ»: بازگشت داده می‌شوید. از مصدر (رَجْع وَ رُجْعی) به معنی: إعاده و برگشت دادن؛ نه از مصدر (رُجُوع) به معنی: برگشتن. «تُوَفَّی کُلُّ نَفْسٍ»: به هر کسی اجر و پاداش اعمالش به تمام و کمال داده می‌شود.

نزول

محل نزول:

این آیه در منی سال حجه الوداع بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل گردیده است.

شأن نزول:

«شیخ طوسی» گوید: ابن عباس و عطية و سدى گويند: اين آيه آخرين آيه اى است از قرآن كه به رسول خدا صلى الله عليه و آله نازل شده و جبرئيل گفت: كه پيامبر آن را در رأس دويست و هشتادمين آيه سوره بقره قرار بدهد.

تفسیر

---

• آيات ۲۸۱ - ۲۷۵ ، سوره بقره
• در اسلام در باره هيچ يك از گناهان مانند ربا خوارى و حكومت دشمنان دين بر جامعه اسلامى سخت گيرى و تشديد نشده است
• معناى ((مخبط)) شدن انسان و منحرف شدن او از راه مستقيم و نظام عقلائى زندگى
• توضيح اينكه ربا خوار، مخبت ، و خارج از نظام صحيح زندگى است
• و استدلالى قوى و بجا عليه ربا خواران با استفاده از سخن خودشان ، در آيه شريفه
• پنج نكته در آيه ((الذين ياءكلون الربا...))
• آيه شريفه دلالت دارد بر اينكه بعضى از ديوانگى ها بر اثر مس شيطان رخ مى دهد
• سخن بعضى از مفسرين مبنى بر عدم انكار ديوانه شدن با مس شيطان
• بيان نادرستى آن سخن و رد دلائل آن
• نادرستى گفته برخى از مفسرين كه گفته اند تشبيه ربا خوار به جن زده بيان حال ربا خواران در روز قيامت است
• سخن صاحب المنار در رد نظر آن مفسران
• به خطا رفتن صاحب المنار در بيان معناى تشبيهى كه در آيه شده است
• وجه تشبيه بيع به ربا، نه بلعكس در سخن رباخوارن : ((قالو انما البيع مثل الربا))
• حرمت ربا و حليت بيع و ساير احكام الهى تابع مصالح و مفاسد مى باشد
• جمله : ((فمن جائه موعظة من ربه ...)) در باره همه اعمال زشت قبل از ايمان و توبه است و شامل همه مسلمين در تمام اعصار مى باشد
• به اين جمله استناد كرده اند
• معناى جمله : ((يمحق الله الربا و يربى الصدقات خدا ربا را نابود مى كند و صدقات را نمو و زيادت مى دهد))
• دو نكته در بيان آثار گناهان و زشتى ها در فرد و اجتماع و آثار شوم ربا خوارى در عصر حاظر
• فرق بين رباى انفرادى و رباى اجتماعى
• بيان ضعف چند قول كه در تفسير جمله ((يمحق الله الربا و يربى الصدقات ))گفته شده است
• معناى جنگيدن ربا خوار با خدا و رسول (ص ) و جنگيدن خدا و رسول با رباخوار
• بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات مربوطه به ربا و عذاب رباخوار
• دو روايت در بيان مراد از مؤ عظه در (فمن جاءه مؤ عظة من ربه ...)
• روايتى در ذيل آيه (يمحق الله الربوا و...)
• روايتى در ارتباط با (و ذروا ما بقى من الربوا...)
• رواياتى در ذيل (و ان كان ذو عسرة ...)
• بحث علمى (تحليل علمى ربا و مفاسد اجتماعى و اختصادى آن با اشاره اى به : تاريخچه ملكيت ، قيمت گذارى ، پول ، معاملات ...)
• معناى ربا و ربا خوارى و آثار شوم آن
• بحث علمى ديگر (گفتار غزالى پيرامون طلا و نقره (درهم و دينار) و معاملات ربوى در آنها)
• اشكالاتى بر نظريات غزالى در باره طلا و نقره و مسئله ربا

---

• تفسیر آیات

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

«281» وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ‌

و پروا كنيد از روزى كه در آن به پيشگاه خداوند بازگردانده مى‌شويد و سپس هركس (جزاى) آنچه را كسب كرده، بدون كم وكاست داده مى‌شود و به آنان ستمى نمى‌رود.

جلد 1 - صفحه 446

نکته ها

اين آيه به منزله‌ى جمع‌بندى و هشدار عمومى در پايان آيات ربا است. در تفاسيرى همچون كشّاف، الميزان، مجمع البيان، كبير فخر رازى و برهان آمده است كه اين آيه، آخرين آيه‌اى بوده كه بر رسول خدا صلى الله عليه و آله نازل شده، ولى به دستور پيامبر صلى الله عليه و آله در اينجا قرار گرفته است.

پیام ها

1- قيامت، روز مهمى است. تنوين كلمه‌ «يَوْماً» اشاره به عظمت آن روز دارد.

2- ربا گرفتن و رسيدن به دنيا، ساده و زودگذر است، آنچه ابدى وباقى است، قيامت است. «وَ اتَّقُوا يَوْماً»

3- تقوا و ياد قيامت، قوى‌ترين عامل براى دور شدن از ربا وساير محرّمات است.

«وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ»

4- ضامن اجراى نظام اقتصادى اسلام، ايمان و تقواى مردم است. «وَ اتَّقُوا يَوْماً»

5- در معاملات اين جهان، امكان كم و كاست هست، ولى در معامله با خداوند هيچ گونه كم و كاستى نيست. «تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ»

6- ملاك جزا و پاداش، عمل است، نه آرزو. «ما كَسَبَتْ»

7- نگران انفاق و ترك سود رباهاى خود نباشيد، از اعمال نيك شما اندكى كاسته نمى‌شود. «تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ ... لا يُظْلَمُونَ»

تفسير نور(10جلدى)، ج‌1، ص: 447

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ (281)

بعد از ذكر اوامر و نواهى، تحذير فرمايد از تعدى به حدود و احكام و تذكر به قيامت و پاداش اعمال:

وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ‌: و بترسيد و بيانديشيد روزى را كه بازگشت كنيد همه شما به محاسبه الهى كه قيامت باشد. يا بجزائى كه مقرر فرموده از ثواب و عقاب. ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ‌: پس تمام داده شود هر نفسى جزاى آنچه عمل كرده باشد از خير و شر و طاعت و معصيت. وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ‌: و ايشان ظلم و ستم گرديده نشوند به نقص ثواب و تضعيف عقاب. از ابن عباس نقل است كه اين آيه آخرين آيات قرآن است كه نازل شده، و حضرت بعد از آن بيست روز و به قولى هشتاد روز و به قولى هفت روز و به قولى شش ساعت بيشتر حيات نداشت و از

---

«1» وسايل الشيعه، جلد 13، صفحه 87، حديث چهارم.

تفسير اثنا عشرى، ج‌1، ص: 511

دار دنيا رحلت فرمود.

تبصره: آيه شريفه متضمن است سعادت دنيا و آخرت را، زيرا اعتقاد به روز قيامت و جزاى اعمال و ترس مواخذه و عقاب الهى، حقيقتا هر آينه شخص معتقد را وادار كند به انجام طاعات و پرهيز از محرمات به مرتبه‌اى كه در تمام اوقات احوال قيامت نصب العين او باشد.

حضرت سيد السجاد عليه السلام فرمايد: اى پسر آدم هميشه به خير باشى مادامى كه واعظى از نفس تو براى تو باشد و محاسبه اعمال، همت تو، و خوف به منزله جامه زيرى تو و حزن به منزله جامه روى بدن تو باشد.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ (281)

ترجمه‌

و بپرهيزيد روزى را كه بازگشت داده شويد در آنروز بسوى خدا پس وفا كرده شود هر نفسى را آنچه كسب نموده است و ايشان ستم كرده نميشوند.

تفسير

خوف از روز قيامت موجب تهيه توشه براى سفر آخرت است كه در آن روز هر كس به نتيجه عمل خود از خير و شر خواهد رسيد و كسى مظلوم نميشود بنقص ثواب يا زيادتى عقاب پس معلوم ميشود ثواب باستحقاق است و در صورت نزول اين آيه بعد از آيات سابقه موجب تأكيد حرمت ربا و مطالبه از معسر و وجوب زكوة و خيريت مطلق انفاق است و در مجمع از ابن عباس نقل نموده كه اين آخرين آيه است كه بر رسول اكرم نازل شده است.

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

وَ اتَّقُوا يَوماً تُرجَعُون‌َ فِيه‌ِ إِلَي‌ اللّه‌ِ ثُم‌َّ تُوَفّي‌ كُل‌ُّ نَفس‌ٍ ما كَسَبَت‌ وَ هُم‌ لا يُظلَمُون‌َ (281)

بسياري‌ ‌از‌ مفسّرين‌ گفته‌اند ‌که‌ ‌اينکه‌ آخر ‌آيه‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌بر‌ پيغمبر صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ نازل‌ ‌شده‌ و مستند ‌آنها‌ روايتي‌ ‌است‌ ‌از‌ ‌إبن‌ عباس‌ و روايت‌ مفصّل‌ ‌است‌ لكن‌ چون‌ منتهي‌ بمعصوم‌ نيست‌ و سندش‌ ‌هم‌ ‌از‌ طرق‌ شيعه‌ نيست‌ اعتباري‌ ندارد لذا ‌از‌ نقل‌ ‌آن‌ خودداري‌ كرديم‌ و ‌اينکه‌ ‌آيه‌ شريفه‌ مشتمل‌ ‌بر‌ سه‌ جمله‌ ‌است‌:

جمله‌ اولي‌ امر بتقوي‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌در‌ موارد زيادي‌ ‌از‌ قرآن‌ ذكر ‌شده‌ و ‌اينکه‌ امر مثل‌ امر باطاعت‌ و عبادت‌ و نهي‌ ‌از‌ معصيت‌ و فحشاء و منكر ‌از‌ اوامر ارشادي‌ ‌است‌ ‌که‌ ارشاد بحكم‌ عقل‌ ميكند چون‌ عقل‌ سليم‌ لزوم‌ تقوي‌ و اجتناب‌ ‌از‌ معاصي‌ و اطاعت‌ مولي‌ ‌را‌ حكم‌ ميكند و معناي‌ امر ارشادي‌ اينست‌ ‌که‌ ‌بر‌ مخالفتش‌ عقوبتي‌ جز همان‌ مضاري‌ ‌که‌ ‌در‌ معصيت‌ دارد مترتب‌ نميشود و ‌بر‌ اطاعتش‌ جز همان‌ فوائدي‌ ‌که‌ ‌در‌ مأمور ‌به‌ ‌است‌ ندارد و اعمال‌ مولويّت‌ ‌در‌ اينها نشده‌ ‌که‌ نفس‌ تقوي‌ يكي‌ ‌از‌ واجبات‌ شرعيّه‌ ‌باشد‌ بلكه‌ ممكن‌ نيست‌ زيرا تسلسل‌ لازم‌ ميآيد لذا ميفرمايد وَ اتَّقُوا يَوماً تُرجَعُون‌َ فِيه‌ِ إِلَي‌ اللّه‌ِ ‌يعني‌ ‌در‌ دنيا بترسيد ‌از‌ روزي‌ ‌که‌ بازگشت‌ ميكنيد ‌که‌ يوما مفعول‌ ‌به‌ اتَّقُوا ‌است‌ نه‌ آنكه‌ روز قيامت‌ متّقي‌ شوند و يوما مفعول‌ ‌فيه‌ ‌باشد‌ و ‌اينکه‌ جمله‌ شامل‌ جميع‌ واجبات‌ و محرّمات‌ ‌از‌ عقائد و اخلاق‌ و اعمال‌ ميشود ‌که‌ تقوي‌

جلد 3 - صفحه 75

عبارت‌ ‌است‌ ‌از‌ فعل‌ واجب‌ و ترك‌ حرام‌.

جمله‌ دوم‌ ثُم‌َّ تُوَفّي‌ كُل‌ُّ نَفس‌ٍ ما كَسَبَت‌ ‌که‌ جزئي‌ و كلّي‌ اعمال‌ خير و شرّ جزا داده‌ خواهد شد و كوچكترين‌ عملي‌ بدون‌ جزاء نميماند ‌که‌ مفاد ‌آيه‌ شريفه‌ فَمَن‌ يَعمَل‌ مِثقال‌َ ذَرَّةٍ خَيراً يَرَه‌ُ وَ مَن‌ يَعمَل‌ مِثقال‌َ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَه‌ُ سوره‌ زلزال‌ ‌آيه‌ 7 و 8، و آيات‌ بسيار ديگر ‌است‌.

جمله‌ سوم‌ وَ هُم‌ لا يُظلَمُون‌َ ‌که‌ ‌در‌ اعمال‌ خير نقصاني‌ ‌از‌ مثوبات‌ خداوند روا ندارد و جزاي‌ اوفي‌ مرحمت‌ ميفرمايد و ‌در‌ اعمال‌ شرّ خردلي‌ زائد ‌بر‌ استحقاق‌ ‌عبد‌ عقوبت‌ نخواهد نمود بلكه‌ بسا مورد عفو و گذشت‌ واقع‌ ميشود و بالجمله‌ عادل‌ حكيم‌ ظلم‌ نميكند ‌از‌ حق‌ّ مطيع‌ كم‌ نميكند و ‌بر‌ عاصي‌ افزوده‌ نميكند.

برگزیده تفسیر نمونه

---

(آیه 281)- در این آیه با یک هشدار شدید، مسأله ربا را پایان می‌دهد و می‌فرماید: «از روزی بپرهیزید که در آن به سوی خدا باز می‌گردید» (وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللَّهِ). «سپس به هر کس آنچه را انجام داده باز پس داده می‌شود» (ثُمَّ

ج1، ص251

تُوَفَّی کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ)

. «و به آنها ستمی نخواهد شد» بلکه هر چه می‌بینند نتیجه اعمال خودشان است (وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ).

جالب توجه این که در تفاسیر نقل شده که این آیه آخرین آیه‌ای است که بر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله نازل شده است و با توجه به مضمون آن این موضوع هیچ بعید به نظر نمی‌رسد.

«رباخواری» از نظر اخلاقی اثر فوق العاده بدی در روحیه وام گیرنده به جا می‌گذارد و کینه او را در دل خودش می‌یابد و پیوند تعاون و همکاری اجتماعی را بین افراد و ملتها سست می‌کند.

در روایات اسلامی در مورد تحریم ربا می‌خوانیم: هشام بن سالم می‌گوید، امام صادق علیه السّلام فرمودند: انّما حرّم اللّه عزّ و جلّ الرّبوا لکیلا یمتنع النّاس من اصطناع المعروف: «خداوند ربا را حرام کرده تا مردم از کار نیک امتناع نورزند» «1».

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱ - لزوم خوف آدمى از فرجام اعمال ناشایست خویش در قیامت (و اتّقوا یوماً ترجعون فیه الى اللّه)

۲ - قیامت، هنگامه اى عظیم و دهشتناک براى نابکاران (و اتّقوا یوماً ترجعون فیه الى اللّه) آوردن «یوماً» به صورت نکره، اشاره به عظمت آن روز دارد.

۳ - قیامت، روز بازگشت انسانها به سوى خداوند. (و اتّقوا یوماً ترجعون فیه الى اللّه)

۴ - خداوند، مبدأ و منتهاى آدمیان (ترجعون فیه الى اللّه) مبدأ بودن خدا با توجّه به معناى «رجع» است که به معنى بازگشت به مبدأ است.

۵ - قیامت، روز دریافت کامل نتیجه اعمال (کیفر و پاداش) (ثمّ توفّى کلّ نفس ما کسبت) «توفّى» به معناى دریافت کامل است.

۶ - ماندگارى و فناناپذیرى اعمال دنیوى انسان (ثمّ توفّى کلّ نفس ما کسبت) چون اسناد «توفّى» به خود اعمال است، نه خصوص پاداش و کیفر آنها; بنابراین اعمال باید محفوظ و باقى باشد تا دریافت شود.

۷ - پاداش و کیفر کامل اعمال انسانها، پس از بازگشت به سوى خداوند در قیامت (و اتّقوا یوماً ترجعون فیه الى اللّه ثمّ توفّى کلّ نفس ما کسبت) برخى مفسّرین برآنند که مضاف از کلمه «ما کسبت» حذف شده است; یعنى پاداش و کیفر اعمال خویش را دریافت مى کنند، نه خود اعمال و کردار را.

۸ - توجّه به قیامت و خوف از آن، بازدارنده آدمى از اعمال ناشایست (ربا و ... ) و ترغیب کننده او به اعمال شایسته (انفاق، صدقه و ... ) (یا ایّها الّذین امنوا اتّقوا اللّه و ذروا ما بقى من الرّبوا ... و ان تصدقوا خیر ... و اتقوا یوماً ترجعون فیه الى اللّه)

۹ - در قیامت به کسى ستم نمى شود. (نه از ثواب او کاسته و نه بر عقاب او افزوده مى گردد.) (توفّى کل نفس ما کسبت و هم لا یظلمون)

موضوعات مرتبط

• انسان: فرجام انسان ۴ ; منشأ انسان ۴
• انفاق: تشویق به انفاق ۸
• انگیزش: عوامل انگیزش ۸
• ایمان: آثار عملى ایمان به آخرت ۸
• بازگشت به خدا: ۳، ۷
• پاداش: پاداش اخروى ۵
• ترس: آثار ترس ۸ ; ترس از قیامت ۸ ; ترس پسندیده ۸
• دوراندیشى: اهمیّت دوراندیشى ۸
• رباخوارى: موانع رباخوارى ۸
• صدقه: تشویق به صدقه ۸
• عصیان: کیفر عصیان ۲
• علم: آثار علم ۸
• عمل: بقاى عمل ۶ ; پاداش عمل ۵، ۷ ; زمینه عمل صالح ۸ ; فرجام عمل ناپسند ۱
• قیامت: ظلم در قیامت ۹ ; عدالت در قیامت ۹ ; ویژگى قیامت ۲، ۳، ۵، ۹
• کیفر: کیفر اخروى ۵