الْقُرْآن

آیات شامل این کلمه

ریشه کلمه

• قرآن‌ (۵۵ بار)
• قرء (۸۸ بار)

قاموس قرآن

اين لفظ در اصل مصدر است به معنى خواندن. چنانكه در بعضى از آيات معناى مصدرى مراد است مثل [قيامة:18-17]. قرآن در اينجا مصدر است مثل فرقان و رجحان و هر دو ضمير راجع به وحى اند يعنى در قرآن عجله نكن زيرا جمع كردن آنچه وحى مى‏كنيم و خواندن آن برعهده ماست... و چون آن را خوانديم از خواندنش پيروى كن و بخوان. سپس قرآن عَلَم است به كتاب حاضر كه بر حضرت رسول «صلى الله عليه واله»نازل شده به اعتبار آنكه خواندنى است و آن مصدراز براى مفعول(مقرو) است، قرآن كتابى است خواندنى بايد آن را خواند و در معانى اش دقت و تدبر نمود به نظر نگارنده همان خواندن سبب تسميه اين كتاب عظيم به اين نام است. چنانكه خود قرآن به خواندن آن كاملاً اهميت مى‏دهد [نمل:92]. [مزّمل:4]. [مزّمل:20]. بعضى‏ها قرآن را در اصل به معنى جمع گرفته‏اند كه اصل قرء به معنى جمع است در اينصورت مى‏توانند بگويند كه: آن مصدر از براى فاعل است قرآن يعنى جامع حقائق و فرموده‏هاى الهى. ولى با ملاحظه آنچه گذشت معناى اول مقبولتر بلكه منحصربفرد است. الميزان نيز آن را اختيار كرده است. اوصاف قرآن‏ خداوند در قرآن اوصافى براى قرآن ذكر مى‏كند كه مبين مقام شامخ اين كتاب الهى است و موقعيت و عظمت آن را به طور واضح متجلى مى‏سازد از قبيل: 1- [بقره:2]. 2- [بقره:185]. 3- [حجر:1]. 4- [حجر:87]. 5- [اسراء:9]. 6- [اسراء:82]. 7- [يس:2]. 8- [بروج:21]. 9- [واقعة:77]. 10- [فصّلت:42]. 11- [تكوير:27]. 12- [نحل:89]. 13- [فصّلت:41]. اينها نمونه‏اى از اوصاف حميده قرآن مجيد است، با توجه به آنها خواهيم ديد كه اين كتاب سبب سعادت هر دو جهان و رشحه‏اى از رحمت واسعه خدا بر بندگان است. مسلمانان بايد در فراگرفتن و عمل به آن آنچه مى‏توانند سعى كنند تا سعادت هر دو جهان يابند. اعجاز قرآن‏ معنى اعجاز قرآن آن است كه بشر از آوردن نظير آن عاجز و ناتوان است، قرآن از اول نزول پيوسته اين مطلب را يادآوري كرده و گويد: بشر از آوردن نظير من ناتوان است. و اگر عاجز نيست يك سوره مانند مرا بياورد اين حريف‏ طلبى قرآن و آن زبونى اهل سخن و خاصه فصحاى عرب دليل بارز اعجاز آن است. 1- [اسراء:88]. بگو اگر انس و جن جمع شوند كه نظير اين قرآن را بياورند نمى‏توانند هرچند با همديگر همكارى كنند. 2- [طور:34]. 3- [بقره:22-23]. آيه در مقام تعجيز انسان حتى از آوردن يك سوره است و با نفى ابدى مى‏گويد «وَلَنْ تَفْعَلُوا» و هرگز نمى‏توانيد آن دليل است كه در آينده نيز اين كار امكان نخواهد داشت ايضاً آيه [يونس:38]. در مقام تعجيز است. 4- [هود:13-14]. در اينجا صحبت از آوردن ده سوره است و جمله «اَنَّما اُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ» روشن مى‏كند كه خدا علم قرآن سازى را به بشر نداده است. آيه اول در مقام تعجيز شامل يك آيه هم مى‏شود زيرا كلمه قرآن به همه قرآن و به ابعاض آن اطلاق مى‏شود، و آيه اول از آيات مكى است، آنوقت همه قرآن نازل نشده بود. ولى باز فرموده «هذَا الْقُرْآن» با وجود اين به نظر نگارنده منظور قرآن از مبارزه‏طلبى مجموع قرآن يا چند سوره و يا يك سوره يا چند آيه است نه نسبت به فرد فرد آيات مثل «اِنَّهُ فَكَّرَ وَ قَدَّرَ» مثلاً و در قرآن «فَأْتُوا بِآيَةٍ مِنْ مِثْلِهِ» نيامده است. وجوه اعجاز قرآن‏ درباره جهات اعجاز قرآن كه اجتماع آنها بشر را از آوردن مثل آن عاجز كرده در المنار وجوه زير را نقل مى‏كند: 1- اشتمال قرآن بر نظم و وزن عجيب و اسلوبى كه غير از اسلوب بلغاء و فصحاست اسلوبى كه در آن زمان معمول نبود و كاملاً بديع و بى سابقه است. 2- بلاغت قرآن كه بلاغت و فصاحت سخن سرايان هيچ وقت به بلاغت آن نرسيد واحدى از اهل بيان در اين مطلب شك نكردند. (قرآن با بلاغتى القاء مطلب مى‏كند كه ديگران از القاء مطلب با آن بيان عاجز اند). 3- اشتمال قرآن بر اخبار غيبى نسبت به گذشتگان و نسبت به آينده. مثل خبر از غلبه روم بر فارس كه بعداً تحقق يافت اخبار از وضع و آينده منافقان كه مو به مو جاى خويش را مى‏گرفت. 4- سلامت قرآن از اختلاف و تعارض و تناقض در طول مدت 23 سال. [نساء:82]. (درباره اين مطلب توضيح بيشترى خواهيم داد). 5- اشتمال قرآن بر علوم الهيه و عقائد دينيه، و احكام و فضائل و اخلاق و قواعد سياسى و مدنى. 6- اينكه هيچ يك از گفته‏هاى قرآن قابل نقض و ابطال نيست و هرچه گفته هميشه حق و صدق بوده و خواهد بود. 7- در قرآن مسائلى مطرح و تحقيق شده كه بر بشر آن روز مجهول بود مثل «وَ اَرسَلنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ - اَنَّ السَّمواتِ وَالاَرضَ کانَتارَتقاً فَفَتَقناهُما وَ جَعَلنا مِنَ الماءِ کُّلَ شَیءٍ حَیٍّ - ثُمَّ استَوی اِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ - وَ مِن کُلِّ شَیءٍ خَلَقنا زَوجَینِ» و امثال اينها (المنار ذيل آيه 23 بقره به اختصار). در الميزان از وجوه گذشته وجه دوم، سوم، چهارم، و پنجم را به طور مشروح ذكر و بررسى مى‏كند و وجه ديگرى مى‏افزايد و آن اينكه آوردن چنين قرآنى از كسى كه درس نخوانده و معلم نديده غير ممكن است. مرحوم مجلسى در بحار ج 17 صفحه 159 به بعد اقوال را در اين باره به طور مبسوط جمع كرده است‏ *** ناگفته نماند: خلاصه آنچه تا اينجا در وجه اعجاز گفته شد اين است كه قرآن مجموعاً معجزه است و بشر از آوردن مثل آن ناتوان مى‏باشد، اين از هر جهت قابل قبول است زيرا با ملاحظه وجوهى كه مجملاً نقل شد آوردن نظير قرآن از بشر ساخته نيست. ولى قرآن همانطور كه نسبت به تمام آن اعجاز است و مبارزطلبى كرده نسبت به ده سوره (بعشر سور) و حتى به يك سوره نيز مبارزطلبى كرده است «فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ» اما وجوهى كه از المنار و الميزان نقل شد همه را در سوره كوثر مثلا نمى‏توان يافت با آنكه اين سوره هم معجزه است. با استفاده از خود قرآن مى‏شود گفت وجوه عمده اعجاز دو چيز است يكى تركيب آنگونه الفاظ با حفظ آنگونه معانى. ديگر عدم وجود اختلاف در آن. اينك اين دو وجه را بررسى مى‏كنيم: 1- ما در آوردن نظير قرآن اگر نظم و اسلوب الفاظ را در نظر بگيريم و بخواهيم الفاظى در نظم و ترتيب قرآن بسازيم معانى از دست خواهد رفت يعنى معانى خيلى سبك و خنده آور خواهد شد و اگر معانى خوب را در نظر بگيريم الفاظ را در اسلوب قرآن نتوانيم جمع كرد. مثلا از مسيلمه كذاب لعنه اللَّه در تاريخ كامل ج 2 ص 244 و سفينةالبحار نقل شده كه در مقابله با سوره مرسلات و ذاريات گفت: «و المبديات زرعاً. و لحاصدات حصداً. و الذاريات قحماً. و الطاحنات طحناً. و الخابزات خبزاً. و الثاردات ثرداً. و اللاقمات لقماً... اين فرومايه به تقليد از سبك قرآن الفاظى چند قالب زده ولى معنى آنها چنين درآمده: قسم به آشكاركنندگان كشت، قسم به دروگران، قسم به پاشندگان گندم، قسم به آرد كنندگان، قسم به نانواها، قسم به آبگوشت پزان، قسم به آنانكه لقمه بر دهان مى‏گذارند... در تنظيم الفاظ آنچه قدرت داشته به كار برده ولى ملاحظه مى‏شود كه معانى چقدر مضحك و سند رسوائى گوينده است و همه كارهاى بالا را به زنان مختص كرده است. اين راجع به الفاظ و اگر معانى خوب در نظر گرفته شود قهراً الفاظ در اسلوب قرآن جمع نخواهد شد ظاهراً روى اين حساب است كه فرموده: «فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ» يعنى حتى يك سوره كوچك مثل سوره كوثر هم قدرت آوردن نداريد و با جمله «وَلَنْ تَفْعَلُوا» روشن مى‏كند كه اين كار از بشر ساخته نيست و نخواهد بود و با جمله «فَاعْلَمُوا اَنَّما اُنزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ» بيان مى‏كند كه اين زائيده علم خداست و شما علم آن را نداريد «وَ ما اُوتيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ اِلَّا قَليلاً». از اينجاست كه نگارنده احتمال مى‏دهم نظر قرآن در تعجيز بيشتر به اسلوب كلام با حفظ معانى صحيح و حقيقى آن است گرچه وجوه نقل شده از المنار و الميزان نيز كاملاً واقعى و مقبول است، ولى چنانكه گفته شد آن وجوه راجع به مجموع قرآن است نه هر سوره. 2- [نساء:82]. اين آيه راجع به مجموع قرآن و در عين حال قابل دقت است، توضيح اينكه بشر از اول ادراك تا آخر عمرش در يك حال، يك عقيده و يك راى نمى‏ماند نظر او نسبت به دوران عمر و نسبت به پيشامدها تغيير مى‏يابد، بزرگان عالم و سياستمداران دنيا را مى‏بينيم كه هر چند روز يا چند ماه يا لااقل چند سال در عقايد و تصميمات خويش تجديد نظر مى‏كنند و آنچه دیروز حق و مطابق واقع می‏دیدند امروز تخطئه می‏کنند و بر آن خط بطلان مى‏كشند، نهرو نخست وزير متوفى هندوستان نامه‏هاى متعددى به دخترش نوشت روزى كه خواستند آنها را به صورت كتاب به نام نگاهى به تاريخ جهان چاپ كنند راضى شد و گفت: ولى اگر امروز آنها را مى‏نوشتم طور ديگر مى‏نوشتم ولى من ديگر آن فرصت را ندارم. كسى اگر كتابى بنويسد و بيست سال بعد بخواهد آن كتاب را بار ديگر بنويسد و چاپ كند ناممكن است تغييرى در آن ندهد و بگويد همانطور كه بيست سال قبل نوشته‏ام احتياج به تجديد نظر ندارد، همينطور است هر فرد فرد بشر نسبت به كارها و افكار خويش در دوران زندگى پس بشر نمى‏تواند از خود رويه هائى راجع به همه شئون زندگى و غيره ايجاد كرده و تا آخر عمر در آنها ثابت و يكنواخت بماند حتماً مقدار كثيرى از آنها و يا همه آنها را تغيير خواهد داد، حال اگر بشرى پيدا شد و در عرض 23 سال عقائدى و روشهائى نسبت به همه شئون زندگى اظهار كرد و تا پاى جان از آنها دفاع نمود و از هيچ يك هم در آن مدت برنگشت خواهيم دانست كه آنها از خودش نيست و گرنه بشر چنين ساخته نشده است. «وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فيهِ اختِلافاً كَثيراً». وجه ديگر كتابهائى كه در دنيا نوشته مى‏شود از حيث مطالب سبك بخصوصى دارند مثلا آنكه در جغرافيا نوشته مى‏شود از اول تا آخر جغرافيا است و آنچه در تاريخ نوشته مى‏شود همه‏اش تاريخ است و اگر مثلا در دو رشته باشد در دو بخش جداگانه نوشته مى‏شود. ولى قرآن طورى نازل شده كه آميخته است در يك آيه و يك سوره مى‏بينى هم مطلب علمى است هم اشاره به معاد، هم فضيلت اخلاقى و هم تهديد ظالمان وغيره و آوردن چنين كتابى با اين طرز از طاقت بشر خارج است «فَأْتُوا بِسُورَةٍ» با اطلاقش به اين حقيقت نيز شامل مى‏باشد . عدم تحريف در قرآن‏ اين مسئله كه در قرآن تحريف هست يا نيست به اختلاف قرائت‏ها و اختلاف بعضى از كلمات و حركات راجع نمى‏باشد كه چنين چيزهائى هست و ضررى به قرآن مجيد ندارد، موضوع عمده در اين باره دو چيز است: 1- آيا در قرآن فعلى مطالب اضافه هست و مقدارى از آن از كلام خداوند نيست بلكه بر آن اضافه شده است يا نه؟ 2- آيا در قرآن فعلى نقيصه هست و مقدارى از آن از بين رفته و آنچه در دست ماست قسمتى از قرآن اصلى است يا نه ؟ تحريف به معناى اول به اجماع مسلمين باطل بلكه بطلانش ضرورى است و قرآن فعلى همه‏اش كلام خداست بدون شبهه. در مقدمه مجمع البيان در فن پنجم فرموده به اجماع مسلمين در قرآن زيادت نيست، در الميزان ج 12 ص 111 فرموده: بر نفى زيادت با اجماع استدلال کرده‏اند، در البیان فرموده تحریف به معنی زیادت به اجماع مسلمين باطل بلكه بطلانش به ضرورت ثابت است. اما تحريف به معناى دوم (وجود نقيصه در قرآن) متسالم عليه ميان مسلمين آن است كه اينگونه تحريف در قرآن نيست و اين قول حق است و دلائلش بعداً نقل خواهد شد. در البيان ص 218 مى‏گويد: معروف ميان مسلمانان عدم وقوع تحريف در قرآن است و اينكه قرآن موجود در دست ما همه قرآن است كه بر پيغمبر «صلى اللَّه عليه و آله» نازل شده، بسيارى از بزرگان بر اين عقيده تصريح كرده‏اند از جمله صدوق محمد بن بابويه كه قول به عدم تحريف را از معتقدات اماميه شمرده از جمله شيخ طوسى در اول تفسير «تبيان» و آن را از استادش علم الهدى با استدلال قاطع نقل مى‏كند، هكذا مفسر شهير طبرسى در مقدمه مجمع البيان، ايضاً شيخ جعفر كاشف الغطاء در بحث قرآن از كتاب «كشف الغطاء» و نيز علامه شهشهانى در بحث قرآن از كتاب «عروة وثقى» و نيز قول به عدم تحريف را به جمهور مجتهدين نسبت داده، از جمله محدث كاشانى در دو كتابش (وافى ج 5 ص 274 و علم اليقين ص 130) همچنين علامه شيخ محمدجواد بلاغى در مقدمه تفسير «آلاءالرحمن». نگارنده گويد: اگر در اقوال بزرگان اهل تفسير و غيره تفحص كنيم كمتر كسى خواهيم يافت كه قائل به تحريف به معنى نقيصه باشند مگر بعضى از آنانكه خيلى سطحى و ساده‏اند ولى دانشمندان بزرگ اسلامى كه عده‏اى از آنها نام برده شد و بزرگانى همچون علامه طباطبائى در الميزان و غيره و علامه خوئى در «البيان» و نويسندگانى امثال فريد وجدى در دائرةالمعارف و غيره و غيره به جنگ اينگونه اشخاص نادر شتافته‏اند البته با دلائل قاطع كه نقل خواهد شد. *** عده‏اى از محدثين شيعه و جمعى از محدثان اهل سنت قائل شده‏اند كه در قرآن تحريف وجود دارد و مقدارى از آن حذف شده است، در مقدمه مجمع اين قول را به جمعى از علماء شيعه و عده‏اى از حشويه اهل سنت نسبت داده است، حشويه چنانكه در دائرةالمعارف وجدى است گروهى از معتزله هستند كه به ظواهر قرآن تمسك كرده و قائل به جسم بودن خدااند. منسوبند به حشو يعنى مردمان رذيل. دلائل عدم تحريف‏ دليل قائلين به وجود تحريف رواياتى است كه از طريق شيعه و اهل سنت وارد شده كه نقل و رد آنها در اين كتاب مهم نيست طالبان تفصيل به كتب مفصل رجوع كنند از جمله الميزان ج‏12 ص 106 به بعد و البيان آيةاللَّه خوئى فصل «صيانة القرآن من التحريف» ولى مقدارى از دلائل عدم تحريف به قرار زير است: 1- [حجر:9]. مراد از «اَلذِّكْر» قرآن است وچند آيه قبل فرموده: «وَقالُوا يااَيَّهَاالَّذى نُزِلَ عَلَيْهِ الذِكْرُاِنَّكَ لَمَجْنُونٌ». در اين ايه خداوند با قاطعيت تمام فرموده:قرآن را ما نازل كرده‏ايم و ما حتما حافظ و نگهدارنده آن هستيم با دو تأكيد «انّ» و «لام» پس مطمئناخداوند آن را از نقصان و زيادت و ازهرجهت ديگر محفوظ خواهد داشت. بعضى احتمال داده‏اند كه ضمير «له» به حضرت رسول «صلى الله عليه واله» راجع است ولى اين قول بر خلاف ظاهر است و هر كس در آيه دقت كند يقين خواهد كرد كه مراد از «لَهُ لَحافِظُونَ» حفظ قرآن و«له» بر قرآن راجع است. 2- [فصّلت:42-41]. مراد از«بَيْنَ يَدَيْهِ» زمان نزول و از «مِنْ‏خَلْفِهِ» زمان بعد است يعنى او كتاب با عزتى است كه نه حالا و نه در آينده باطل را بر آن راه ندارد تا به واسطه زيادت و يا نقصان و يا به هر شكل ديگرى بر ان راه يافته واز حجيت بياندازد. اين قولى است قطعى كه خداوندقرآن را از راه يافتن باطل بركنار كرده است و اگر نقصى در آن راه يابد بر خلاف آن خواهدبود. 3- حديث ثقلين كه فريقين به طور متواتر از رسول «صلى الله عليه واله» نقل كرده‏اند فرمود: «اِنّى تارِكٌ فيكُمُ الثِقْلَيْنِ كِتابَ اللهِ وَ عِتْرَتى اَهْهُ بَيْتى ما اِنْ تَمَسَكْتُمْ بِهِمالَنْ تَضِلُوا اَبَداً اِنَّهُما لَنْ يَفْتَرِقا حَتَّى يَرِدا عَلَّىَ الْحَوْضَ» من در ميان شما دو چيز مهم و گرانقدر مى‏گذارم كتاب خدا و عترم كه اهل بيت من‏اند هر گاه به آن دو چنگ بزنيد هرگز گمراه نخواهيد بود آن دو هيچگاه از هم جدا نمى‏شوند تا در حوض پيش من آيند. اين حديث وجوب تمسك به قرآن را ايجاب مى‏كند بايد قرآن تحريف نشده باشد وگرنه تمسك به كتاب محرف معنايى ندارد و از ضلالت باز نمى‏دارد، جمله «اِنَّهُما لَنْ يَفْتَرِقا» معين مى‏كند كه كتاب و اهل بيت تا قيامت باقى است پس تا قيامت بايد اهل بيت و كتاب باشند و از هم جدا نشوند ولى بودن يكى از اهل بيت همواره ضرورى نيست مخصوصادر زمان غيبت بلكه بودن احاديث آنها و بودن مجتهدين كه حافظ و راوى احاديث اند كافى است و تمسك به اهل بيت محقق مى‏شود ولى تمسك به قران ميسر نيست مگر به وصول قرآن، بدين طريق مى‏دانيم كه قرآن دست نخورده ميان ما موجود است و زيادت و نقصانى در آن نيست. هكذا سائر روايات كه در بيان صحت و سقم اخبار تطبيق آنها را با قرآن لازم دانسته است، ايضاً رواياتيكه مى‏گويند امامان عليهم السلام در استفاده ازاحكام و غيره بر قرآن موجود استناد كرده‏اند. در آينده خواهيم گفت: قرآنيكه اميرالمومنين «عليه السلام» نوشته فرقش با قران فعلى فقط در ترتيب سوره‏ها است،در البيان مى‏گويد: اين هم باطل است كه بگوييم قرآن در نزد امام غائب «عليه السلام» محفوظ و موجود است زيرا وجود واقعى آن در تمسك امت كافى نيست . 4- از جمله براهين كه اقامه كرده‏اند اين است: قرآن مجيد اوصافى براى خود بيان مى‏دارد كه آن اوصاف در قرآن فعلى وجود دارد مثلا مى‏گويد: [اسراء:9]. قرآن مردم را به استوارترين راه هدايت مى‏كند. قرآن براى مومنان شفاست و كافران را جز خسران نيافزايد [اسراء:82].اگر جن و انس جمع شوند قدرت آوردن چنين قرآنى را ندارند [اسراء:88]. قرآن به بنى اسرائيل بيشتر آنچه را كه در آن اختلاف دارند حكايت مى‏كند[نمل:76]. قرآن به تمام مردم هادى و راهنماست [بقره:185]. قرآن هدايت براى متقين است [بقره:2]. آيا در قرآن تدبر نمى‏كنند يا در قلوبشان قفلهايى است [محمّد:24]. از خداوند براى شما نور و كتاب روشن آمده است [مائده:15]. و صدها نظير اين آيات در مطالب دنيا و آخرت . ما آنگاه كه در قرآن موجود دقت مى‏كنيم تمام اين اوصاف را در آن مى‏يابيم و در نتيجه مى‏دانيم كه از قرآن كم نشده است. 5- فريدو جدى در دائرةالمعارف اهتمام مسلمين را در حفظ و تأليف و تعليم قرآن دليل عدم تحريف آن دانسته و گويد اهتماميكه مسلمين بر قرآن داشتند احتمال نقصان آن را از ميان بر مى‏دارد. اين همان دليل متقنى است كه مرحوم علم الهدى (بنابر آنچه در مقدمه مجمع البيان است) بدان تمسك جسته و فرمايد:علم به صحت قرآن مانند علم به وجود شهرها و وقايع بزرگ... است... علماء مسلمين در حفظ و حمايت آن كوشيده‏اند... چطور ممكن است كه با آن عنايت صادقه و ضبط شديد تغييرى يا نقصانى در ان راه يابد (مختصر آنچه دو دانشمند فوق گفته‏اند) علامه طباطبايى در كتاب «قرآن در اسلام» ص 115 در اين زمينه فرموده: آيات قرآنى در دست عامه مسلمانان بود و براى نگهدارى آنچه داشتند كمال جديت را به خرج مى‏دادند علاوه بر آن گروه زيادى از صحابه و تابعين قارى قرآن بودند كه كارى جز آن نداشتند و جمع آورى قرآن در يك مصحف جلو چشم همه انجام مى‏گرفت و همگان مصحفى را كه آماده نموده در دسترسشان گذاشتند پذيرفتند و نسخه هايى از آن برداشتند و رد و اعتراض نكردند... على «عليه السلام» با اينكه خودش... قرآن مجيد را به ترتيب نزول جمع آورى كرده بود و به جماعت نشان داده بود... مصحف دائر را پذيرفت و تا زنده بود حتى در زمان خلافت خود دم از خلاف نزد. كاتبان وحى‏ ابوعبدالله زنجانى در تاريخ قران مى‏نويسد: مورخين عرب همه اتفاق دارند بر اينكه خط بواسطه حرب بن امية بن عبدشمس به مكه داخل شده و آن را اين شخص در سفرهايى كه نموده از چند تن فراگرفته بود كه ازآن جمله بشربن عبدالملك برادر اكيدر صاحب دومة الجندل بوده. بشر باحرب بن اميه در مكه حضور يافته و دختر او صهبا را به زنى گرفت و به جمعى از اهل مكه خط آموخت و از دنيا رفت. جرجى زيدان در تاريخ آداب اللغة العربيّه ج 1 ص 227 آنچه مرحوم زنجانى در باره بشربن عبدالملك گفته نقل مى‏كند بعد مى‏گويد: پس عده‏اى كثير از قريش در وقت ظهور اسلام نوشتن بلد بودند... اسلام آمد در حاليكه خط در حجاز معروف ولى غيرشايع بود و آن وقت در مكه فقط درحدود 14 نفر نوشتن بلد بودندكه عبارت بودند از على بن ابيطالب، عمربن خطاب، طلحة بن عبيدالله، عثمان بن سعيد، ابان بن سعيد، يزيدبن ابى سفيان، حاطب بن عمرو، علاءبن حضرمى، ابوسلمة بن عبدالاشهل، عبدالله بن ابى سعدبن ابى سرح، حويطب بن عبدالعزى، ابوسفيان، معاويه، وجهيم بن صلت. فريد وجدى در دائره المعارف ماده «خط» مى‏گويد: خط تا نزديكيهاى ظهور اسلام در ميان عرب حجاز نبود... بعظى از آنهابه عراق يا شام سفر كرده و خط نبطى و عبرى و سريانى رايادگرفتند و كلام عربى را با آنها نوشتند، پس از آمدن اسلام از خط نبطى خط نسخ و از سريانى خط كوفى به وجود آمد، وجدى آنگاه به جريان بشربن عبدالملك كه گذشت اشاره كرده و گويد: وقت آمدن اسلام نوشتن را درعرب جز 14نفر( بضعة عشر) نمى‏دانستند از جمله على بن ابيطالب، عمر، عثمان، ابوسفيان، معاويه، طلحه و ديگران بودند. ابوعبدالله زنجانى در تاريخ قرآن ص 44 ترجمه سحاب عدد نويسندگان وحى را كه با خط نسخ معمول آن زمان در مكه و مدينه قرآن را به محض نزول مى‏نوشتند چهل و سه نفر ذكر كرده و 29 نفر از مشهوران آنها را نام برده از آن جمله على بن ابيطالب«عليه السلام» زيدبن ثابت، زبيربن عوام، عبدالله بن ارقم، عبدالله بن رواحه، ابى بن كعب ثابت بن قيس، ابوسفيان، معاويه، خالدبن وليد و عمروبن عاص است. ناگفته نماند خالد بن وليد و عمروبن عاص در سال هفتم هجرت شش ماه به فتح مكه مانده اسلام آوردند معاويه و پدرش ابوسفيان پس از فتح مكه به اسلام داخل شدند، اينان تا قدرت داشتند با اسلام جنگيدند و آنگاه كه صيت وغلبه اسلام را ديدند به آن روى آوردند و آن وقت فقط در حدود دوسال از عمر رسول خدا «صلى الله عليه واله» مانده بود، من احتمال نزديك به يقين دارم كه اين روسياهان كه همواره نان را به قيمت روز مى‏خوردند براى اينكه براى خود در ميان مسلمانان جا باز كنند چند آيه يا سوره را نوشته و خود را كاتب وحى قلمداد كردند يعنى رسول خدا «صلى الله عليه واله» ما را هم به حساب گرفته است و گرنه اعتبار آنها كمتر از آن بود كه آن حضرت كتابت وحى را به ايشان محول كند وانگهى آنوقت در حدود نوددرصد قرآن نازل شده بود به نظر بعضى: معاويه فقط بعضى از نامه‏هاى آن حضرت را نوشته است. *** در تاريخ قرآن آمده: از اين نويسندگان دو نفر بيشتر ملازمت حضور ونوشتن قرآن را داشتند كه آن دو على بن ابيطالب«عليه السلام»و زيدبن ثابت بود. جرجى زيدان مى‏گويد: در عهد رسول خدا از همه بيشتر على بن ابيطالب، عبدالله بن مسعود، ابوالدرداءمعاذبن جبل، ثابت بن زيد و ابى بن كعب... به تدوين قرآن عنايت داشتند (تاريخ آداب اللغة العربيه ج‏1ص 225) او اين مطلب را در تاريخ تمدن اسلام ج 3 ص 83 ترجمه جواهركلام نيز گفته است . قرآن روى چه چيز نوشته مى‏شد جرجى زيدان در تاريخ تمدن اسلام مى‏نويسد: قلم را از نى مى‏ساختند و مركب را كه مداد مى‏گفتنداز گرد ذغال و يا گرد سياه ديگرى تهيه كرده مايع لزجى مثل صمغ و مانند آن به آن مى‏افزودند. اما كاغذ اعراب در ابتداء پوست بود كه آن را رق مى‏گفتند گاه هم روى پارچه مى‏نوشتند و مشهورترين آن، پارچه بافت مصر بنام قباطى بود و معلقات سبع پيش از اسلام بر روى همان پارچه يا پوست به دست نمى‏آوردند روى چوب يا استخوان يا سنگ يا سفال و مانند آن مى‏نوشتند در ج 3 ص 83 همان كتاب هست: هر آيه و سوره كه نازل مى‏شد آن را كاتبان وحى روى تكه‏هاى پوست يا استخوانهاى پهن مانند كتف و دنده‏ها يا روى ليف خرما و يا روى سنگهاى پهن سفيد مى‏نوشتند، در تاريخ قرآن ص 47 پارچه و حرير را اضافه كرده و گويد آنها را صحف مى‏گفتند، و يك كتاب از اين گونه صحف براى پيغمبر نوشته و به او دادند كه حضرت آنها را در خانه خود مى‏گذاشت. از اين نقل معلوم مى‏شودكه نويسندگان وحى يك نسخه هم به حضرت رسول «صلى الله عليه واله» مى‏داده‏اند و آن حضرت آنها را جمع مى‏كرده است «وافى ج 5 ص 274 در آخر كتاب صلوة از امام صادق «عليه السلام» نقل كرده كه رسول خدا «صلى الله عليه واله» (درهنگام فوت) فرمود: يا على قرآن در پشت سر خوابگاه من در صحيفه‏ها و حرير و قرطاسهاست آنها را جمع كنيد و نگذاريد قرآن ضايع شود چنانكه يهود تورات را ضايع كردند على «عليه السلام» قرآن را در پارچه‏اى زرد نوشت و درخانه‏اش به اتمام رسانيد و فرمود تا قرآن را جمع نكنم عبا به دوشم نخواهم انداخت گاهى شخصى مى‏خواست دم در آن حضرت را ملاقات كند بدون عبا مى‏آمد تا قرآن را جمع نمود... جمع قرآن در يك مصحف در زمان پيغمبراكرم «صلى الله عليه واله» بعضى از صحابه تمام قرآن را جمع كرده و بعضى مقدارى از آن راجمع و بعد از وفات آن حضرت تأليف نمودند. محمدبن اسحق در فهرست مى‏گويد جمع كنندگان قرآن در دوره رسول اكرم «صلى الله عليه واله» عبارت بودند از اميرالمومنين على بن ابيطالب، سعد بن عبيد، ابوالدرداء، معاذبن جبل بن اوس، ثابت بن زيدبن نعمان، ابى بن كعب، و زيدبن ثابت. در تاريخ قرآن بعد از نقل اين سخن چند روايت از بخارى و اتقان سيوطى واز بيهقى و مناقب خوارزمى و غيره در اين زمينه نقل كرده است. ناگفته نماند: آنچه نبايد ترديد كرد اين است كه در زمان رسول خدا «صلى الله عليه واله»قرآن بدانگونه كه گفته شد جمع گرديد و حتى يك نسخه از آن در منزل آن حضرت بود كه به على «عليه السلام» سفارش آن را كرد، قطع نظر از حافظان قرآن كه آنها را قراء مى‏گفتند و از آن گروه بود كه چهل يا هفتادنفر در واقعه بثر معونه يكجا شهيد شدند. در مجمع البيان از سيد مرتضى علم الهدى نقل مى‏كند: قرآن در عهد رسول خدا «صلى الله عليه واله»به صورتيكه امروز هست تأليف شده بود به دليل آنكه: قرآن در آن روز درس خوانده مى‏شد و همه‏اش را حفظ مى‏كردند و آن را به رسول خدا نشان مى‏دادند و بر وى مى‏خواندند و عده‏اى مانند عبدالله بن مسعود و ابى بن كعب و ديگران آن را چندين بار بر پيغمبر خواندند(مجمع ج‏1 ص 15). در تاريخ قرآن آمده:آمدى در كتاب الافكار الابكار مى‏نويسد: قرآنهاى مشهور در دوره صحابه قرائت و بر پيغمبر عرض شده بود و مصحف عثمان بن عفان آخرين قرآن است كه بر حضرت عرض شد... پيغمبر جمعى از قراء را براى ياددادن قرآن به مدينه فرستاد بخارى به اسناد از براء روايت كرده كه گفت: اول كسى كه از ياران پيغمبر پيش ما آمد مصعب بن عميرو ابن ام مكتوم بود آنها آمده شروع كردند كه قرآن را به ما ياد بدهند پس از آن عمار و بلال آمدند، وقتيكه پيغمبر مكه را فتح نمود معاذبن جبل را براى تعليم قرآن در آنجا گذاشت (تاريخ قرآن ص‏42 ترجمه سحاب). نگارنده گويد: در اينكه رسول خدا«صلى الله عليه واله» دركار تدوين و تعليم قرآن دقت مى‏فرمودند شكى نيست و نمايندگانى كه براى تعليم قرآن اعزام و منصوب مى‏شدند هر يك آنچه از قرآن تا آن وقت نازل شده بود و يا مقدارى از آن را مى‏دانستند ولى ظاهرا جمع همه قرآن در يك پارچه و يا پوستها به صورت كتاب بعد از رحلت آن حضرت صورت گرفته و پيش از آن به صورت الواح و صحف در نزد كاتبان وحى و يك نسخه هم نزد خود آن حضرت بود. قرآن پس از رحلت پس از رحلت آن حضرت اولين كسى كه به انزوا پرداخته قرآن را به ترتيب نزول دريك مصحف جمع آورى كرد على بن ابيطالب «عليه السلام» بود وهنوز شش ماه از رحلت نگذشته بود كه از نوشتن آن فراغت يافت. اين مطلب در گذشته از وافى نقل گرديد و در تاريخ قرآن از اتقان سيوطى وشرح كافى ملاصالح قزوينى و در كتاب قرآن در اسلام ازاتقان و مصحف سجستانى نقل شده است ابن ابى الحديد د رمقدمه شرح نهج البلاغه در حالات على «عليه السلام» گويد: «وَ هُوَ اَوَّلُ مَنْ جَمَعَ الْقُرْآنَ». پس از يكسال و خرده‏اى كه از رحلت مى‏گذشت جنگ يمامه اتفاق افتاد كه در آن هزارو دويست نفر از مسلمين از جمله هفتصد تن از قراء قرآن كشته شدند دركتاب «قرآن در اسلام» عده آنها را هفتاد تن نقل كرده ولى جرجى زيدان در تاريخ آداب اللغة العربيه و تاريخ تمدن اسلام آنهارا هفتصد نفر از مجموع 1200 تن نقل كرده است. به هر حال مقام خلافت از كشته شدن قراء به وحشت افتاده به فكر جمع قرآن افتاد زيدبن ثابت را مأمور اين كار كردند كه عده‏اى از صحابه تحت تصدى او سور و آيات قرآن را از الواح و شاخه‏هاى نخله خرما و قطعات سفيد سنگها و از آنچه د رخانه پيغمبر اكرم «صلى الله عليه واله» و در نزد صحابه بود جمع كرده و در يك مصحف قرار دادند .جرجى زيدان در دو كتاب فوق و ابن اثير در تاريخ كامل وقايع سال 30 هجرى گويد آن نسخه نزد ابوبكر بود پس از وى به عمر رسيد و پس از عمر دخترش حفصه آن را نزد خود نگاه داشت ولى در «قرآن در اسلام ص 114» فرموده: نسخه هايى از آن به اطراف و اكناف فرستاده شد. در خلافت عثمان بن عفان به وى خبر دادند كه مردم قرآن را با قرائتهاى مختلف مى‏خوانند و با همان اختلاف استنساخ مى‏كنند اهل دمشق و حمص از مقداد، اهل كوفه از عبدالله مسعودو ديگران از ديگران قرائتهاى خويش را نقل مى‏كنند حذيقة بن يمان كه در جنگ ارمنيه و آذربايجان شركت كرده بود ديد ميان مسلمين اختلاف قراآت زياد شده چون به مدينه برگشت دستگاه خلافت را از اين خطر مطلع ساخت. خليفه دستور داد قرآنى را كه به دستور ابوبكر نوشته بودند و نزد حفصه دختر عمر بود به امانت گرفتند،پنج نفر از قراء را كه يكى زيدبن ثابت بود مأموريت داد تا نسخه هايى از آن بردارند تا اصل ساير نسخه‏ها قرار گيرد، چندين نسخه از روى آن نوشته شد، يكى در مدينه ماند، يكى را به مكه، يكى را به شام، يكى را به كوفه، يكى را به بصره و به قولی یکی را به یمن و يكى را به بحرين فرستادند و اين نسخه‏ها را مصحف امام مى‏خواندند كه اصل ساير نسخه‏ها بود آنگاه عثمان دستور داد ساير قرآنها را كه به دست مردم در ولايات بود جمع آورى كرده و هرچه به مدينه رسيد سوزاندند. در تاريخ قرآن هست: عثمان مصحف عبدالله بن مسعود و سالم مولى ابى حذيفه را گرفت و به آب شست و نيز نقل مى‏كند كه 12 نفر از صحابه در مجلس مشورت اين كار شركت داشته‏اند و نيز نقل مى‏كند كه ابى بن كعب و عبدالله بن مسعود و سالم با اين كار مخالفت كردند ولى عثمان به رأى على بن ابيطالب «عليه السلام» اين كار را كرد. نگارنده گويد: در تاريخ كامل ضمن حوادث سال 30 هجرى نقل شده: چون اميرالمومنين «عليه السلام» در زمان خلافت وارد كوفه شد مردى برخاست و از عثمان انتقاد كرد كه مردم را بر يك مصحف وادار كرد امام «عليه السلام» صدازد: ساكت شو و در حضور ما و با رأى ما آن كار كرد اگر به جاى عثمان بودم من نيز همان كار را مى‏كردم، معلوم مى‏شود كه اميرالمومنين «عليه السلام» به صلاحيت اين عمل رأى داده و حق هم همان بوده است. رجوع شود به تاريخ كامل، تاريخ قرآن، قرآن در اسلام،تاريخ آداب اللغةالعربيه و تاريخ تمدن اسلام. نزول اولين سوره در مقدمه تفسير برهان ج 1 ص 29 از كلينى به اسنادش از امام صادق «عليه السلام» نقل كرده كه فرمود: اولين چيزيكه به رسول خد «صلى الله عليه واله» نازل شد «بِسْمِ‏اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ. اِقْرَءبِاسْمِ رَبِكَ...» تا آخر و آخرين سوره كه نازل شد«اِذا جاءَ نَصْرُاللهِ» بود. همين حديث را از صدوق با سندش از حضرت رضا«عليه السلام» نيز نقل كرده و فقط درآن «الى آخره» ندارد. واحدى در مقدمه اسباب النزول ص 5 در حدود پنج حديث نقل كرده كه اولين نازل شده سوره «اِقْرَءبِاسْمِ رَبِكَ» است در بعضى‏ها تا آيه پنجم كه «عَلَّمَ‏الْاِنْسانَ مالَمْ يَعْلَمْ» است. در مجمع در تفسير سوره علق فرمود: اكثر مفسران قائل اند كه اولين چيزيكه نازل شد پنج آيه از اول سوره علق است و به قولى سوره مدثر و به قولى سوره حمد است. ناگفته نماند: سوره نصر بنابر آن كه نقل شد آخرين سوره تمام است كه نازل شده نه آخرين آيه و گرنه رسول خدا «صلى الله عليه وآله» بعد از نزول آن دو سال زندگى كرده است. الميزان نيز اول مانزل را سوره علق دانسته و بعيد نمى‏داند كه همه‏اش يكجا نازل شده باشد و در تفسير سوره مدثر گفته: آيات سوره تكذيب مى‏كند كه اولين سوره باشد زيرا آيات صريح اند در اينكه قبل از اين آن حضرت آياتى بر مردم خوانده بود كه تكذيب كرده بودند، به عقيده اهل سنت ظاهرا آخرين سوره نازل شده سوره برائت است چنانكه واحدى در مقدمه اسباب النزول گفته و از بخارى نيز نقل كرده است. آخرين آيه نازل شده اهل سنت به روايت براء بن عازب آخرين آيه نازل شده را آيه [نساء:176]. به روايت ابن عباس [بقره:281]. و به روايت ابى بن كعب [توبه:128]. مى‏دانند چنانكه واحدى در مقدمه اسباب النزول ص 8 نقل كرده است. در مجمع در ذيل آيه «وَاتَّقُوا يَوْماً...» از ابن عباس وسدى نقل كرده كه آخرين آيه قرآن اين آيه است و چون نازل گرديد جبرئيل گفت: آن را در رأس آيه 280(سوره) بقره بگذار، آنگاه از مفسران نقل كرده كه اين آخرين آيه نازل شده است رسول خدا «صلى الله عليه وآله» پس از آن بيست و يك روز و به قول ابن جريح نه روز و به قول ديگران هفت شب در دنيا ماند. در تفسير برهان آن را از واحدى نقل كرده كه آن حضرت بعد از نزول آيه، 21 روز در دنيا ماندند، الميزان آن را از درالمنثور نقل و پسنديده است. در كشاف نيز از ابن عباس نقل كرده و گويد: جبرئيل به آن حضرت گفت: آن را در رأس آيه 280 بقره بگذار. ابن كثير نيز آن را در تفسير خود آورده است. تركيب سوره‏ها بايد دانست تركيب سوره‏هاى قرآن به دستور رسول خدا«صلى الله عليه و آله» بوده است چنانكه از مجمع و كشاف نقل شده كه فرمودآيه «وَاتَّقُوا يَوْماً...» را آيه 281 سوره بقره گردانيد حال آنكه بقره در اوائل هجرت نازل شده درمجمع گويد همه‏اش مدنى است مگر آيه 281«وَ اتَّقُوا يَوْماً...» كه در حجة الوداع نازل شده و اينكه قرآن فرموده«فَاْتُو بِسُوَرةٍ مِثْلِهِ - فَأتُْوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ» روشن مى‏كند كه سوره‏ها مفروض و جدا از هم بودند علامه طباطبايى فرموده: نمى‏شود انكار كرد كه اكثر سور قرآنى پيش از رحلت در ميان مسلمانان دائر و معروف بودند، در دهها و صدها حديث... همچنين در وصف نمازهائيكه خوانده و سيرتيكه در تلاوت قرآن داشتند نام اين سوره‏ها آمده است و همچنين نامهائيكه براى گروه گروه اين سوره‏ها در صدر اسلام دائر بوده مانند سورطوال و مئين و مثانى و مفصلات در احاديثى كه از زمان حيات پيغمبر اكرم «صلى الله عليه واله» حكايت مى‏كنند به چشم مى‏خورد(قرآن در اسلام ص 112). شيخ طوسى در امالى نقل كرده: عبدالله بن مسعود هفتاد سوره از رسول اكرم وباقى را از على بن ابيطالب يادگرفته. بخارى از سلمه نقل نموده كه گفت: عبدالله بن مسعود بر ماخطبه خواند و بعد گفت: به خدا قسم كه من از دهان پيغمبر هفتادوچند سوره گرفتم...(تاريخ اسلام ص 36). ابن عباس گويد: رسول خدا«صلى الله عليه واله» تمام شدن سوره را نمى‏دانست تا آنكه بِسْمِ الَّلهِ‏الرَّحمنِ‏الرَّحيم ِ نازل مى‏شد.(مقدمه اسباب النزول واحدى ص 9). نتيجه اينكه تركيب سوره‏ها و تعيين اول و آخر آنها به راهنمايى حضرت رسول «صلى الله عليه واله» انجام مى‏گرفت و كاتبان وحى تركيب آنها را حفظ مى‏كردند لذا مى‏بينيم بعضى از سوره‏ها آخر آياتشان با نون، بعضى‏ها با الف، بعضى‏ها با ميم و غيره ختم مى‏شوند، بيشتر سوره‏هاى قرآن همه يكبار نازل مى‏شد و اگر هم در نزول فاصله داشت حضرت جاى آنها را معين مى‏فرمود چنانكه در آيه 281 سوره بقره ديديم حال آنكه آن آيه با خود سوره از حيث نزول شايد 9 سال فاصله داشته است. قرآن بر هفت حرف نازل شده؟ در بسيارى از روايات اهل سنت وارد شده كه قرآن بر هفت حرف نازل شده است در صحيح بخارى و مسلم وترمذى بابى تحت عنوان«قرآن بر هفت حرف نازل شده» منعقد كرده‏اند. رجوع كنيد به صحيح بخارى ج 6كتاب تفسير ص 227 و صحيح مسلم ج 1 ص 325 كتاب صلوة و صحيح ترمذى ج ص 193 كتاب قراآت. حديث زير در صحيح بخارى و مسلم هر دو آمده است «عَنْ اِبْنِ عَبَّاسِ اَنَّ رَسُول اللهِ «صلى الله و عليه وآله» قالَ اَقْرَأَنى جِبْرِئيل عَلى حَرْفٍ فَراجَعْتُهُ فَلَمْ اَزَلْ اَسْتَزيدُهُ وَ يَزيدُنُى حَتَّى اِنْتَهى اِلى سَبْعَةِ اَحْرُفٍ» جبرئيل قرآن را بر يك حرف بر من آموخت، من پيوسته زيادت مى‏خواستم و او زياد مى‏كرد تا به هفت حرف رسيد. در هر سه كتاب فوق آمده: عمر بن خطاب مى‏گفت: هشام بن حكيم را شنيدم سوره فرقان را مى‏خواند به قرائتش گوش مى‏كردم ديدم آنطور كه رسول خدا بر من آموخته بر خلاف آن مى‏خواند نزديك بود در نماز بر او حمله كنم ولى صبر كردم تا سلام نماز را داد، از لباسش گرفته گفتم: كى تو را اين سوره آموخت كه مى‏خواندى؟ گفت: رسول خدا. گفتم دورغ گفتى رسول خدا مرا غير از اين آموخته، او را پيش رسول خدا آوردم گفتم: اين سوره فرقان را طورى مى‏خواند كه به من آن طور نياموخته‏اى. فرمود: او را رها كن. بعد فرمود: يا هشام بخوان او همان قرائت را خواند كه در نماز خوانده بود حضرت فرمود: اين طور نازل شده است، بعد فرمود: عمر تو بخوان. من با قرائتى كه به من آموخته خواندم، فرمود اينطور نازل شده است قرآن بر هفت حرف نازل شده آنچه ميسر باشد بخوانيد (ترجمه از صحيح بخارى). در صحيح ترمذى آمده: «لَقِىَ رَسُولُ اللَّهِ «صلى اللَّه عليه و آله» جَبْرَئيلَ فَقالَ يا جَبْرَئيلُ اِنّى بُعِثْتُ اِلى اُمَّةٍ اُميّيّنَ: مِنْهُمُ الْعَجُوزُ، وَالشَّيْخُ الْكَبيرُ، وَالْغُلامُ وَالْجارِيَةُ، وَالرَّجُلُ الژَذى لَمْ يَقْرَءْ كِتاباً قَطُّ قالَ: يا مُحَمَّدُ اِنَّ الْقُرْآنَ اُنْزِلَ عَلى سَبْعَةِ اَحْرُفٍ». در اينكه مراد از هفت حرف چيست اختلاف كرده‏اند. يك قول اين است كه قرآن را مى‏شوند با هفت لفظ خواند به شرط آنكه معنى متفاوت نباشد مثلا در آيه «فَاسْعَوْا اِلى ذِكْرِ اللَّهِ» كه در سوره جمعه است مى‏شود «فَاسْعَوْا، فَامْضُوا، فَاذْهَبُوا» خواند كه هر سه به معنى رفتن است و در آيه [احزاب:18]. مى‏شود «هَلُمَّ، تَعال، عَجِّل، اَسْرِعْ» خواند كه همه تقريباً به يك معنى اند. اين وجه در تاريخ قرآن از مقدمه تفسير طبرى نقل شده به دليل آنچه گويند: عمر، عبداللَّه بن مسعود، ابى بن كعب در قرائت قرآن اختلاف لفظى داشتند نزد پيامبر آمدند قرائتها مختلفه آنها را تصويب فرمود در «البيان» گفته: اين مختار طبرى و جماعتى است و قرطبى در تفسير خود گفته: مختار اكثر اهل علم همين است. دوم اينكه مراد از هفت حرف هفت قسم است كه در قرآن آمده: امر، نهى، حلال، حرام، محكم، متشابه، و امثال. سوم اينكه مراد هفت لغت فصيح عرب است كه قرآن مطابق آنها نازل شده: لغت قريش، هذيل، هوازن، يمن، كنانه، تميم، ثقيف. بطلان اين قول‏ اين روايات از نظر شيعه و محققين متاخرين از اهل سنت مردود و غير قابل قبول است و اين جز بازى با كلام خدا معناى ديگرى ندارد كه هر كس مطابق دلخواه خويش كلمات قرآن را عوض كند و شايد بعضى از مسلمانان غير عرب هم بگويند: ما كلمات تركى، فارسى يا غيره را به جاى كلمات عربى مى‏گذاريم كه در معنى يكى اند. بزرگان شيعه از قبيل شيخ طوسى و ابن طاوس و غير هم بر بطلان آن تصريح كرده‏اند. در حديث از زراره از امام باقر «عليه السلام» منقول است: «اِنَّ الْقُرْآنَ واحِدٌ نَزَلَ مِنْ عِنْدِ واحِدٍ وَلكِنَّ الْاِخْتِلافَ يَجيى‏ءُ مِنْ قِبَلِ الرُّواةِ» و از فضيل بن يسار نقل شده كه به امام صادق «عليه السلام» عرض كردم: مردم مى‏گويند: قرآن بر هفت حرف نازل شده فرمود: دشمنان خدا دروغ مى‏گويند، قرآن بر يك حرف نازل شده از جانب خداى واحد «كَذَبُوا اَعْداءُ اللَّهِ وَ لكِنَّهُ نُزِّلَ عَلى حَرْفٍ واحِدٍ مِنْ عِنْدِ الْواحِدِ» (كافى كتاب القرآن باب النوادر حديث 12 و 13). بهترين توجيه براى اين روايات هفت حرف وجه سوم است چنانكه ابن اثير در نهايه و فيروزآبادى در قاموس هر دو در لغت «حرف» حديث را نقل كرده‏اند و گفته‏اند قرآن بر هفت لغت از لغات عرب نازل شده ولى مراد آن نيست كه در يك حرف (كلمه) هفت وجه جايز است بلكه هفت لغات در مجموع قرآن به كار رفته است (تمام شد). اما اشكال آن است كه هفت حرف را هفت لغت معنى كردن صحيح نيست وآنگهى مضمون روايات مانع از آن است و با معناى اول بسيار مى‏سازد كه آن هم مردود است، از طرف ديگر از عمر نقل شده كه قرآن به لغت مُضر نازل شده و ابن مسعود چون «حَتَّى حين» را «عَتَّى حين» خواند عمر به وى نوشت: قرآن به لغت هذيل نازل نشده قرآن را به مردم با لغت قريش ياد بده نه لغت هذيل (البيان ص 302 نقل از تبيان) و در مفتاح كنوز السنة ماده «قرآن» از بخارى و ترمذى نقل شده كه «اُنْزِلَ الْقُرْآنُ بِلُغَةِ قُرَيْشٍ» در صحيح ترمذى آخرين حديث از تفسير سوره توبه آمده كه به وقت نوشتن قرآن اختلاف كردند مثلاً «التابوت» بنويسند يا «التابوه» عثمان گفت: التابوت بنويسيد كه قرآن به لغت قريش نازل شده. سوره‏هاى مكّى و مدنى‏ دوران رسالت حضرت رسول «صلى اللَّه عليه و آله» به دو بخش تقسيم مى‏شود: دوره اول سيزده سال است كه در مكّه مشغول تبليغ بودند، دوره دوم ده سال است كه به مدينه هجرت فرموده و در آن مدت دين خود را تكميل فرمودند. آنچه از قرآن در دوره اول نازل شده آيات و سوره‏هاى مكى نامند خواه در خود مكه نازل شده باشد يا نه، و آيات و سوره هائى كه در عرض ده سال بعد نازل گشته مدنى نام دارند خواه در خود مدينه نازل گرديده‏اند يا در جاهاى ديگر. بيشتر قرآن در مكه در عرض سيزده سال مذكور نازل شده است در تاريخ قرآن ص 66 از فهرست ابن نديم از ابن عباس روايت شده: در مكه 85 سوره و در مدينه 28 سوره نازل گشته‏اند. ناگفته نماند مجموع 113 سوره مى‏شود، در تعداد ابن عباس سوره حمد نيست و با آن جمع سور 114 مى‏باشد در مجمع البيان ترتيب نزول سور مكى از ابن عباس به شرح ذيل نقل شده: 1- اِقْرَءْ بِاسْمِ رَبِّكَ. (علق) 2- ن وَالْقَلَمِ. 3- مُزَّمِّلُ. 4- مُدَّثِّرُ. 5- تَبَّتْ يَدا. 6- اِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ. 7- سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْاَعْلى. 8- وَاللَّيْلِ اِذا يَغْشى. 9- وَالْفَجْرِ. 10- وَالضُّحى. 11- اَلَمْ نَشْرَحْ. 12- وَالْعَصْرِ. 13- وَالْعادِياتِ. 14- اِنَّا اَعْطَيْناكَ الْكَوْثَرَ. 15- اَلْهيكُمُ التَّكاثُرُ. 16- اَرَأَيْتَ الَّذى. 17- اَلْكافِرُون. 18- اَلَمْ تَرَكَيْفَ فَعَلَ. 19- قُلْ اَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ. 20- قُلْ اَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ. 21- قُلْ هُوَ اللَّهُ اَحَدٌ. 22- وَالنَّجْم. 23- عَبَسَ. 24- انَّا اَنْزَلْنا. 25- وَالشَّمْسِ. 26- بُرُوج. 27- وَالتّينِ. 28- لِايلافِ. 29- قارِعَة. 30- قِيامَة. 31- هُمَزَهْ. 32- وَالْمُرْسَلاتِ. 33- ق وَالْقُرْآنِ. 34- لااُقْسِمُ بِهذَاالْبَلَدِ. 35- طارِق. 36- اِقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ. 37- ص. 38- اَعْراف. 39- قُلْ اُوحِىَ. 40- يس. 41- فُرْقان. 42- مَلائِكه. (فاطِر). 43- كهيعص. (مريم). 44- طه‏. 45- وَاقِعَة. 46- شُعَراء. 47- نَمْل. 48- قَصَص. 49- بَنِى اِسْرائيل. (اَلْاِسْراء). 50- يُونُس «عليه السلام» 51- هُود «عليه السلام» 52- يُوسُف «عليه السلام» 53- حُجْر. 54- اَنْعام. 55- صافّات. 56- لُقْمان. 57- قَمَر. 58- سَبَاء. 59- زُمَر. 60- حم مُؤْمِن. (غافر) 61- حم سجده. (فصلت) 62- حم عسق. (شورى) 63- زخرف. 64- دخان. 65- جاثية. 66- احقاف. 67- ذاريات. 68- غاشية. 69- كهف. 70- نحل. 71- نوح «عليه السلام» 72- ابراهيم «عليه السلام» 73- انبیاء «عليهم السلام» 74- مؤمنون. 75- الم تنزيل. 76- طور. 77- ملك. 78- حاقه. 79- ذُوالْمَعارِج. 80- عَمَّ يَتَسائَلُون. 81- نازعات. 82- انفطار. 83- انشقاق. 84- روم. 85- عنكبوت. 86- مطففين. اين سوره‏ها در مكه نازل شده‏اند مرحوم طبرسى آنها را 85 فرموده ولى 86 سوره‏اند و سور مدنى به قرار ذيل اند: 87- بقره. 88- انفال. 89- آل عمران. 90- احزاب. 91- ممتحنه. 92- نساء. 93- زلزال. 94- حديد. 95- محمد «صلى اللَّه عليه و آله» 96- رعد. 97- رحمن. 98- هَلْ اَتى. (انسان-دهر) 99- طلاق. 100- لَمْ يَكُن. 101- حشر. 102- نصر. 103- نور. 104- حج. 105- منافقون. 106- مجادله. 107- حجرات. 108- تحريم. 109- جمعه. 110- تغابن. 111- صف. 112- مائده. 113- توبه. (مجمع البيان تَفْسيرِ هَلْ اَتى). اينها هم 27 سوره‏اند كه در مجمع 28 (ثمان و عشرون) شمرده است مجموع سور فوق صد و سيزده سوره است ولى سوره حمد در ميان آنها نيست و با اضافه سوره حمد مجموع سوره‏ها 114 مى‏شود چنانكه در قرآنهاى فعلى است در مجمع از على بن ابيطالب «عليه السلام» نقل كرده: از رسول خدا «صلى اللَّه عليه و آله» از ثواب قرآن پرسيدم، از ثواب هر سوره بر نحوى كه نازل شده خبرم داد پس اولين سوره كه در مكه نازل شد فاتحة الكتاب (حمد) سپس اقرأ باسم... است. در تاريخ قرآن هست حمد بعد از مدثر نازل شده است. دقت‏ اين ترتيب كه درباره سوره‏هاى مكى و مدنى نقل شد همان است كه در تاريخ قرآن ص 93 به بعد از فهرست ابن نديم و چند كتاب ديگر و در كتاب قرآن در اسلام ص 106 به بعد از اتقان سيوطى و در مقدمه تفسير خازن (فصل جمع القرآن) با مختصر تفاوت از حيث پس و پيش و مكى و مدنى بودن نقل شده ولى نگارنده از مجمع البيان نقل كردم. در مجمع از ابن عباس نقل شده: اول هر سوره كه در مكه نازل مى‏شد در مكه نوشته مى‏شد سپس خدا آنچه مى‏خواست در مدينه بر آن مى‏افزود، از اين معلوم مى‏شود مقدار بعضى از سوره‏ها در مكه نازل شده و بقيه در مدينه نازل گشته است. ولى نقل اين ترتيبات به ابن عباس مى‏رسد كه سه سال پيش از هجرت به دنيا آمده و در رحت رسول خدا «صلى اللَّه عليه و آله» سيزده يا چهارده ساله بود و جز زمان اندكى از دوره آن حضرت را درك نكرده است و نيز در آنها نام امثال عكرمه، عطا، مجاهد، ضحاك و غيره به چشم مى‏خورد كه نمى‏توان به نقل آنها اعتماد كرد چنانكه خواهيم گفت. در «قرآن در اسلام» ص 110 فرموده: اين روايات نه ارزش روايت دينى دارند و نه ارزش نقل تاريخى: زيرا اتصال به پيغمبر ندارند تا ارزش روايت دينى داشته باشند و تازه روشن نيست كه ابن عباس اين ترتيب را از خود پيغمبر اكرم «صلى اللَّه عليه و آله» فرا گرفته يا از كسان ديگر كه معلوم نيست چه كسانى بوده‏اند و از راه اجتهاد كه تنها براى خودش حجيت دارد. اما ارزش نقل تاريخى ندارند زيرا ابن عباس جز زمان ناچيزى از حيات پيغمبر اكرم «صلى اللَّه عليه و آله» را درك نكرده و در نزول اينهمه سوره‏هاى قرآن حاضر نبوده است گذشته از اينها اين روايات با فرض صحت خبر واحد هستند و خبر واحد در غير احكام شرعيه خالى از اعتبار است. پس تنها راه براى تشخيص ترتيب سوره‏هاى قرآنى و مكى يا مدنى بودن آنها تدبر در مضامين آنها و تطبيق آن با اوضاع و احوال پيش از هجرت و پس از هجرت مى‏باشند اين روش براى تشخيص ترتيب سور و آيات قرآنى و مكى و مدنى بودن آنها سودمند مى‏باشد چنانكه مضامين سوره‏هاى انسان، عاديات و مطففين به مدنى بودن آنها گواهى مى‏دهد اگر چه برخى از اين روايات آنها را جزء سوره‏هاى مكى قرار مى‏دهند (به اختصار). *** مخفى نماند: موضوع مكى و مدنى بودن در دست عده‏اى دستاويز شده است مثلا در آيه [شورى:23]. عده كثيرى از اهل سنت منجمله زمخشرى دركشاف مى‏نويسد از رسول خدا «صلى اللَّه عليه و آله» پرسيدند: «اَلْقُرْبى» كه به دوستى و پيروى آنها مأمور شده‏ايم كدام اند؟ فرموده «عَلِّىٌ وَ فاطِمَةَ وَ ابْناهُما» يعنى ذى القربى على و فاطمه و دو پسر آنها (حسن و حسين) عليهم السلام اند. آنكه حاضر به قبول حق حتى اگر مورد اتفاق فريقين باشد نيست، مى‏گويد: اين چطور مى‏شود حال آنكه سوره شورى مكى است و آنروز على و فاطمه ازدواج نكرده و فرزندى نداشتند. يا مثلاً ده‏ها روايت در كتب شيعه و اهل سنت نقل شده كه آيات اول سوره هل اتى درباره جريان نذر اهل بيت عليهم السلام است كه افطاريه خويش را به مسكين و يتيم و اسير دادند مى‏گويد: اين چطور ممكن است حال آنكه به عقيده عطا چنانكه نقل شده سوره هل اتى مكى است و اين جريان در مدينه واقع شده است؟ در جواب مى‏گوئيم مكى و مدنى بودن آيات و سوره‏ها نوعاً از ابن عباس نقل شده كه گفته شد معلوم نيست از كدام شخص ياد گرفته و يا اجتهاد خودش بوده است و نيز از عطاء بن ابن رباح كه تابعى است و زمان رسول خدا را درك نكرده و همان است كه از طرف بنى اميه در مكه ندا مى‏كردند: جز از عطاء بين ابى رباح از كسى فتوى نپرسيد چنانكه در دائرة المعارف وجدى است در جامع الرواة گفته او از اصحاب اميرالمؤمنين «عليه السلام» و خلط كننده بود (ظاهراً در روايت يا دوستى اهل بيت را به دوستى بنى اميه) و ايضاً از عكرمه كه غلام ابن عباس بود و حصين بن خبر او را به عبداللَّه بن عباس آنگاه كه حكومت بصره داشت بخشيد و هر چه آموخت از ابن عباس آموخت و زمان وحى را هرگز درك نكرد. در رجال اردبيلى از خلاصه علامه نقل شده «عَكْرَمَة مُولى اِبْنِ عَباسِ لَيْسَ عَلى طَريقِنا وَ لامَنْ اَصْحابِنا» اين شخص از خوارج و از دشمنان على «عليه السلام» است رجوع شود به «اَهْل البيت» در اين كتاب. و ضحاك بين مزاحم مفسر مشهور تابعى است در سال 102 از دنيا رفته و زمان وحى را اصلا نديده است. حالا بيائيم در مكى و مدنى بودن آيات و سوره‏ها به اقوال اينان اعتماد كنيم بى آنكه دليل متقنى در دست داشته باشيم. به هر حال در تشخيص مكى و مدنى بودن بايد به نظر صاحب «قرآن در اسلام» اعتماد كرد و نيز به روايات فريقين كه در شأن نزول وارده شده به شرطى كه قابل اعتماد باشند. عدد آيات قرآن‏ در مجمع البيان تفسير «هَلْ اَتى» از رسول خدا «صلى اللَّه عليه و آله» نقل شده فرمود: جميع سوره‏هاى قرآن صد و چهارده سوره و جميع آيات آن شش هزار و دويست و سى و شش (6236) آيه است و حروف قرآن سيصد و بيست و يك هزار و دويست و پنجاه (321250) حرف مى‏باشد... در وافى و مرآة العقول از تفسير سيد حيدر آملى عدد سور و آيات و كلمات و حروف و فتحه‏ها و ضمه‏ها و كسره‏ها و تشديدها و الف‏ها و مدهاى قرآن نيز نقل شده كه آنها ضرور نيست ولى حاكى از كثرت اهتمام مسلمين به قرآن مجيد است. در «قرآن در اسلام» ص 128 از اتقان سيوطى از ابو عمرودانى در عددآيات قرآن شش قول نقل شده: مجموع قرآن شش هزار آيه است، به قولى شش هزار و دويست و چهار آيه به قولى شش هزار دويست و چهارده آيه، به قولى شش هزار و دويست و نوزده آيه، به قولى شش هزار و دويست و بيست و پنج آيه، و به قول شش هزار دويست و سى و شش آيه است، از اين شش قول دو قول از آن قراء اهل مدينه و چهار قول از آن قراء... مكه و كوفه و بصره و شام مى‏باشد. ناگفته نماند اختلاف در عدد آيات ناشى از اختلاف قراء در تعداد آيات است كه نسبت به نظر خويش مختلف شمرده اند مثلا در مجمع درباره سوره بقره فرموده: عدد آيات در تعداد كوفى كه از على «عليه السلام» نقل شده 288 و در عدد بصرى 287 و در عدد حجازى 285 و در عدد شامى 284 است. بدين طريق ملاحظه مى‏شود كه در تعداد آيات بقره مجموعاً چهار اختلاف دارند هكذا در سوره‏هاى ديگر. علامه طباطبائى فرمايد: تعداد آيات قرآنى به زمان پيغمبر اكرم مى‏رسد و در رواياتى از آن حضرت آيات با عدد مانند ده آيه از آل عمران ذكر شده و حتى از آن حضرت شماره آيات برخى از سور قرآنى رسيده مانند اينكه سوره حمد هفت آيه و سوره ملك سى آيه است (قرآن در اسلام نقل از اتقان). اعراب قرآن‏ قرآن مجيد در زمان حضرت رسول «صلى اللَّه عليه و آله» با خط كوفه استنساخ مى‏شد چنانكه در «قرآن در اسلام» از اتقان نقل شده و جرجى زيدان در تاريخ آداب اللغة العربيه ج 1 ص 228 مى‏گويد: قرآن را با خط كوفى و نامه‏ها را با خط نبطى مى‏نوشتند ولى صاحب تاريخ قرآن در ص 44 همان كتاب مى‏نويسد: قرآن را با خط نسخى كه در آن زمان معمول بود مى‏نوشتند. به هر حال خط آن زمان داراى نقطه و حركه نبود و عربها بنابر لغت خويش كه ملكه ايشان بود آيات را درست و صحيح مى‏خواندند و چون اسلام در ممالكت غير عربى منتشر گرديد مسلمانان غير عرب نتوانستند صحيح بخوانند لذا در زمان عبدالملك مروان توسط ابوالاسود دئلى كه اصول عم نحو را از على «عليه السلام» ياد گرفته بود، قرآن مجيد نقطه گذارى شد و تا حدى ابهام خواندن آن رفع گرديد. و بالاخره به دست خليل بن احمد نحوى واضع علم عروض اشكالى از قبيل مد، فتحه، ضمه، كسره، تنوين و غيره وضع گرديد و كلمات قرآن با آنها علامت گذارى شده و بدين طريق ابهام تلفظ رفع گرديد و پيش از آن مدتى با نقطه به حركت الفاظ اشاره مى‏شد و مثلا به جاى فتحه بالاى حرف اول كلمه نقطه مى‏گذاشتند و به جاى كسره زير حرف اول و به جاى ضمه بالاى حرف طرف آخر. رجوع شود به (تاريخ قرآن) فصل نهم و دهم و (قرآن در اسلام) ص 130.

• ال

در حال بارگیری...