تفسیر:المیزان جلد۱۸ بخش۴۴

→ صفحه قبل

صفحه بعد ←

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۵۵۶

روايتى در معناى ((قليلا من الليل ما يهجعون (( و ((بالاسحارهم يستغفرون (( و مراد از((سائل (( و ((محروم ((

و در مجمع البيان در ذيل آيه ((كانوا قليلا من الليل ما يهجعون (( مى گويد: بعضى گفته اند معنايش اين است كه : كمترين شبى است كه بر آنان بگذرد، مگر آنكه مشغول نمازند - اين معنا از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده.

و در همان كتاب در ذيل كلام خداى تعالى كه مى فرمايد: ((و فى الاسحارهم يستغفرون ((، مى گويد: امام صادق (عليه السلام ) فرموده : منظور اين است كه در نماز وتر، كه آخرين نماز شب است ، و در نزديكهاى صبح انجام مى شود، هفتاد بار استغفار مى كنند.

و در الدر المنثور است كه ابن مردويه از انس روايت كرده كه گفت : رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم) فرمود: براى شب زنده دارى و نماز شب ، آخر شب را بيشتر از اول شب دوست دارم چون خداى تعالى فرموده : ((و بالاسحار هم يستغفرون ((. و در همان كتابست كه ابن مردويه از ابن عمر از رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) روايت كرده كه در پاسخ كسى كه از معناى جمله ((و بالاسحار هم يستغفرون (( پرسيد، فرمود: يعنى نماز مى خوانند.

مؤلف : شايد تفسير استغفار به نماز از اين جهت است كه استغفار جزئى از نماز شب ، يعنى نماز وتر است ، همچنان كه در آيه ((و قران الفجر ان قران الفجر كان مشهودا(( منظور از قرآن فجر همان نماز است . و در تفسير قمى در ذيل آيه ((و فى اموالهم حق للسائل و المحروم (( فرموده : سائل كسى است كه سؤ ال مى كند، و محروم كسى است كه از تلاشش جلوگيرى شده است.

و در تهذيب به سند خود از صفوان جمال از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه در معناى همان آيه فرموده : محروم ، آن اهل حرفه اى است كه مزد روزانه اش كفاف خريد و فروشش را نمى دهد.

و نيز مى گويد: در روايتى ديگر آمده كه امام باقر و امام صادق (عليه السلام) فرمودند: محروم مردى است كه در عقلش كمبودى نيست ، و اهل حرفه هم هست ، ولى تنگ روزى است.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۵۵۷

آيات ۲۰ - ۵۱ سوره ذاريات

وَ فى الاَرْضِ ءَايَاتٌ لِّلْمُوقِنِينَ(۲۰) وَ فى أَنفُسِكمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ(۲۱) وَ فى السمَاءِ رِزْقُكمْ وَ مَا تُوعَدُونَ(۲۲) فَوَ رَب السمَاءِ وَ الاَرْضِ إِنَّهُ لَحَقُّ مِّثْلَ مَا أَنَّكُمْ تَنطِقُونَ(۲۳) هَلْ أَتَاك حَدِيث ضيْفِ إِبْرَهِيمَ الْمُكْرَمِينَ(۲۴) إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سلَاماً قَالَ سلَامٌ قَوْمٌ مُّنكَرُونَ(۲۵) فَرَاغَ إِلى أَهْلِهِ فَجَاءَ بِعِجْلٍ سمِينٍ(۲۶) فَقَرَّبَهُ إِلَيهِمْ قَالَ أَ لا تَأْكلُونَ(۲۷) فَأَوْجَس مِنهُمْ خِيفَةً قَالُوا لا تخَف وَ بَشرُوهُ بغلام عَلِيمٍ(۲۸) فَأَقْبَلَتِ امْرَأَتُهُ فى صرَّةٍ فَصكَّت وَجْهَهَا وَ قَالَت عجُوزٌ عَقِيمٌ(۲۹) قَالُوا كَذَلِكِ قَالَ رَبُّكِ إِنَّهُ هُوَ الْحَكِيمُ الْعَلِيمُ(۳۰) قَالَ فَمَا خَطبُكمْ أَيهَا الْمُرْسلُونَ(۳۱) قَالُوا إِنَّا أُرْسِلْنَا إِلى قَوْمٍ مجْرِمِينَ(۳۲) لِنرْسِلَ عَلَيهِمْ حِجَارَةً مِّن طِينٍ(۳۳) مُّسوَّمَةً عِندَ رَبِّك لِلْمُسرِفِينَ(۳۴) فَأَخْرَجْنَا مَن كانَ فِيهَا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ(۳۵) فَمَا وَجَدْنَا فِيهَا غَيرَ بَيْتٍ مِّنَ الْمُسلِمِينَ(۳۶) وَ تَرَكْنَا فِيهَا ءَايَةً لِّلَّذِينَ يخَافُونَ الْعَذَاب الاَلِيمَ(۳۷) وَ فى مُوسى إِذْ أَرْسلْنَاهُ إِلى فِرْعَوْنَ بِسلْطانٍ مُّبِينٍ(۳۸) فَتَوَلى بِرُكْنِهِ وَ قَالَ ساحِرٌ أَوْ مجْنُونٌ(۳۹) فَأَخَذْنَاهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فى الْيَمِّ وَ هُوَ مُلِيمٌ(۴۰) وَ فى عَادٍ إِذْ أَرْسلْنَا عَلَيهِمُ الرِّيحَ الْعَقِيمَ(۴۱) مَا تَذَرُ مِن شىْءٍ أَتَت عَلَيْهِ إِلا جَعَلَتْهُ كالرَّمِيمِ(۴۲) وَ فى ثَمُودَ إِذْ قِيلَ لهَُمْ تَمَتَّعُوا حَتى حِينٍ(۴۳) فَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبهِمْ فَأَخَذَتْهُمُ الصعِقَةُ وَ هُمْ يَنظرُونَ(۴۴) فَمَا استَطعُوا مِن قِيَامٍ وَ مَا كانُوا مُنتَصِرِينَ(۴۵) وَ قَوْمَ نُوحٍ مِّن قَبْلُ إِنهُمْ كانُوا قَوْماً فَسِقِينَ(۴۶) وَ السمَاءَ بَنَيْنَاهَا بِأَيْيدٍ وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ(۴۷) وَ الاَرْض فَرَشنَاهَا فَنِعْمَ الْمَاهِدُونَ(۴۸) وَ مِن كلِّ شىْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَينِ لَعَلَّكمْ تَذَكَّرُونَ(۴۹) فَفِرُّوا إِلى اللَّهِ إِنى لَكم مِّنْهُ نَذِيرٌ مُّبِينٌ(۵۰) وَ لا تجْعَلُوا مَعَ اللَّهِ إِلَهاً ءَاخَرَ إِنى لَكم مِّنْهُ نَذِيرٌ مُّبِينٌ(۵۱) كَذَلِك مَا أَتى الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم مِّن رَّسولٍ إِلا قَالُوا ساحِرٌ أَوْ مجْنُونٌ(۵۲) أَ تَوَاصوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ(۵۳)

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۵۵۸ «ترجمه آیات»

هم در زمين آياتى هست براى اهل يقين (۲۰).

و هم در درون وجود خودتان چرا آن آيات را نمى بينيد (۲۱).

و در آسمان ، هم رزق شما هست و هم آنچه كه وعده داده شده ايد (۲۲).

پس به رب آسمانها و زمين سوگند كه آنچه وعده داده شده ايد عينا مثل اينكه شما سخن مى گوييد حق است (۲۳).

آيا هيچ داستان ميهمانان محترم ابراهيم را شنيده اى ؟ (۲۴)

آنگاه كه بر او وارد شده سلام كردند و او هم سلام گفت در حالى كه زير لب مى گفت : ناشناسند (۲۵).

و سپس محرمانه نزد اهل خود شده گوساله اى چاق و بريان حاضر كرد (۲۶).

گوساله را نزديك آنان گذاشت و وقتى ديد نمى خورند پرسيد چرا نمى خوريد (۲۷).

در اينجا بود كه در باطن احساس ترس كرد. گفتند مترس ، و او را به فرزندى دانا بشارت دادند (۲۸).

همسرش در حالى كه جمعى با او بودند نزديك آمد و به روى خود مى زد و مى گفت : آيا من بچه دار مى شوم در حالى كه عجوزى نازا هستم (۲۹).

گفتند: آرى ، پروردگارت اين چنين خواسته و او حكيم و عليم است (۳۰).

ابراهيم پرسيد براى چه مهمى آمده ايد اى فرستاده شدگان ؟ (۳۱).

گفتند ما به سوى قومى مجرم فرستاده شده ايم (۳۲).

تا سنگى از گل بر سر آنان رها كنيم (۳۳).

سنگهايى كه همه نزد پروردگارت براى اسرافگران نشان شده (۳۴).

پس ما از مؤ منين هر كه در آنجا بود بيرون كرديم (۳۵).

و به غير از يك خانوار مسلمان كسى در آنجا نيافتيم (۳۶).

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۵۵۹

و از آن قريه چيزى باقى نگذاشتيم مگر نشانه اى، تا آنها كه از عذاب اليم مى ترسند از آن عبرت گيرند (۳۷).

و در موسى هم آيتى است آن وقت كه با برهانى محكم او را به سوى فرعون فرستاديم (۳۸).

فرعون كه همه اعتمادش به لشكرش بود گفت وى يا ساحر است يا جن زده (۳۹).

پس او و لشكريانش را گرفتيم و در دريا پرت كرديم در حالى كه خود را ملامت مى كرد (۴۰).

و در عاد نيز آيتى است آن وقت كه بادى خشك و بى فايده به سويشان روانه كرديم (۴۱).

هيچ چيزى سر راه خود نيافت مگر آنكه چون جسمى پوسيده به صورت پودر درآورد (۴۲).

و در ثمود هم آيتى است آن زمان كه به ايشان گفته شد تنها چند روز ديگر مهلت خوشگذرانى داريد (۴۳).

در آن چند روز هم به سوى پروردگار خود برنگشتند و همچنان از امر پروردگارشان طغيان ورزيدند پس صاعقه ايشان را گرفت در حالى كه خود تماشا مى كردند (۴۴).

حتى نتوانستند از آنجا كه نشسته بودند برخيزند و كسى را هم نيافتند كه به يارى خويش بطلبند (۴۵).

و در قوم نوح هم كه قبل از همه نامبردگان بودند آيتى است و آنان مردمى فاسق بودند (۴۶).

در آسمان هم آيتى است كه ما با قدرت خود بنايش كرديم و روز بروز وسعتش مى دهيم (۴۷).

و در زمين آيتى است كه آن را گسترده و قابل زيست كرديم (۴۸).

و از هر چيزى جفت خلق كرديم باشد كه شما متذكر شويد (۴۹).

پس به سوى خدا بگريزيد كه من شما را بيم رسانى روشنگرم (۵۰).

و با اللّه هيچ اله ديگرى مگيريد كه من براى شما نذيرى آشكارم (۵۱).

«بیان آیات»

اين آيات به تعدادى از نشانه هاى دلالت كننده بر وحدانيت خداى تعالى در ربوبيت ، و نيز برگشت امر تدبير در آسمان و زمين و مردم و ارزاق آنان به خداى سبحان ، اشاره مى كند كه لازمه آن اين است كه چنين خدايى مى تواند از طريق رسالت ، دينى را بفرستد، و نه تنها مى تواند بلكه واجب است كه بفرستد. و لازمه اين وجوب آن است كه بر خلايق هم لازم است كه دعوت نبوى را در آنچه كه دين او متضمن آن است از وعده بعث و جزا تصديق كنند، و قبول كنند كه آنچه آن حضرات وعده مى دهند صدق است . و دين كه همان روز جزا است واقع شدنى است . در سابق هم گفتيم كه خصوصيت اين سوره همين است كه در سلوك احتجاج بر اثبات معاد، به توحيد نيز مى پردازد.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۵۶۰

«وَ فى الاَرْضِ ءَايَاتٌ لِّلْمُوقِنِينَ»:

از نتيجه اى كه در آخر اين آيات يعنى در آيه ((ففروا الى اللّه ... و لا تجعلوا مع اللّه الها اخر(( گرفته ، فهميده مى شود كه اصلا سياق اين آيات و دلائلى كه در آنها براى اثبات وحدانيت خداى تعالى آمده ، همه براى اثبات يكتائى او در ربوبيت است ، نه اينكه بخواهد با آن ادله اصل وجود خداى تعالى را اثبات نموده و يا خلقت عالم را منتهى به او بداند، و يا چيزى نظير اين از مسائل توحيد را اثبات كند.

و در آيه مورد بحث اشاره اى است به آن عجائب و نشانه هاى روشنى كه در زمين هست، و بر يكتائى تدبير دلالت مى كند، و معلوم است كه يكتائى تدبير، قائم به يكتائى مدبر است. پس مدبر در خشكى و دريا و كوهها و تلها و چشمه ها و نهرها و معادن و منافعى كه دارند يكى است، منافعى كه به يكديگر متصل و به نحوى با هم سازگارند، كه منافعى كه موجودات جاندار، از نبات و حيوان گرفته (تا انسان) از آن بهره مند مى شوند، نظامى كه همچنان ادامه دارد و به صرف تصادف و اتفاق پديد نيامده ، و آثار قدرت و علم و حكمت از سراپايش هويداست، و مى فهماند كه خلقت و تدبير امرش منتهى به خالقى است مدبر و قادر و عليم و حكيم.

پس به هر سو از جوانب عالم كه توجه كنيم ، و به هر حيث از جهات تدبير عام جارى در آن روى آوريم ، مى بينيم آيتى است روشن و برهانى است قاطع بر وحدانيت رب آن ، و اينكه رب عالم شريكى ندارد. برهانى كه در آن حق و حقيقت براى اهل يقين جلوه مى كند، پس در اين عالم آياتى است براى اهل يقين.

«وَ فى أَنفُسِكمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ»:

اين جمله عطف است بر جمله ((فى الارض (( مى فرمايد: و در انفس ‍ خود شما آيات روشنى است براى كسى كه آن را ببيند و به نظر دقت در آن بنگرد، آيا نمى بينيد؟!

اقسام آياتى كه در انفس انسان ها هست و بر يكتايى خداوند در ربوبيت دلالت مى كند

و آيات و نشانه هايى كه در نفوس خود بشر هست چند جور است . يك عده آيات موجود در خلقت انسان مربوط به طرز تركيب بندى اعضاى بدن ، و قسمتهاى مختلف اجزاى آن اعضا و اجزاى اجزا است ، تا برسد به عناصر بسيط آن . و نيز آياتى در افعال و آثار آن اعضا است كه در همه آن اجزا با همه كثرتش اتحاد دارد، و در عين اتحادش احوال مختلفى در بدن پديد مى آورد. بدن انسان يك روز جنين است ، روز ديگر طفل ، يك روز نورس ، و روزى ديگر جوان ، و روز آخر پير مى شود.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۵۶۱

آياتى ديگر در تعلق نفس، يعنى تعلق روح به بدن است كه يكى از آن آيات پديد آمدن حواس پنجگانه بينائى و شنوائى و چشائى و لامسه و بويائى است كه اولين رابطه اى است كه انسان را به محيط خارج خود آگاه مى سازد، و به وسيله اين حواس خير را از شر و نافع را از مضر تميز مى دهد، تا پس از تميز به سوى آنچه كه كمالش در آن است به حركت افتاده آن كمال خود را به دست آورد، و از آنچه شر و مضر است دور شود.

تازه در هر يك از اين حواس پنجگانه نظامى حيرت انگيز و وسيع است ، نظامى كه ذاتا هيچ ربطى به نظام ديگرى ندارد. چشم ، هيچ خبرى از نظام گوش و طرز عمل او ندارد، و گوش هيچ اطلاعى از نظام موجود در چشائى و عمل كرد او ندارد، و همچنين ساير حواس ، با اينكه اين حواس پنجگانه بيگانه از هم در عين اينكه جداى از همند، در تحت يك تدبير اداره مى شوند، و مدبر همه آنها يكى است ، آنهم نفس آدمى است ، و خداى تعالى در وراى نفس محيط به آن و به عملكرد آن است.

و بعضى ديگر از آيات نفوس ، كه آن نيز از قبيل آيات قبلى است ، ساير قوائى است كه از نفوس منبعث مى شوند، و در بدنها خود را نشان مى دهند، مانند قوه غضب و نيروى شهوت و لواحق و فروع اين دو نيرو، كه اين قوا و فروع آنها هم هر يك با ديگرى از نظر نظامى كه دارد جدا است ، در عين اينكه هر دو قوا در تحت يك تدبير اداره مى شوند، و فروع هر يك دست به دست هم مى دهند، تا خدمتگزاران آن نيرو باشند. و اين نظام تدبير كه براى هر يك از اين قوا هست از همان اولين روزى كه وجود يافت موجود بود، بدون حتى يك لحظه فاصله ، و چنين نبود كه در آغاز وجودش آن نظام را نداشته و بعدا بر حسب سليقه خودش براى خود ايجاد كرده باشد، يا خودش به تنهايى نشسته و فكر كرده باشد كه چگونه خودم را اداره كنم ، و يا با كمك ديگرى اين كار را كرده باشد. پس ، از اينجا مى فهميم و يقين مى كنيم كه نظام تدبير هر يك از اين قوا، همانند خود آن قوا، از صنع صانع او است ، و نظام عام او و تدبيرش اقتضاء مى كرده كه چنين نظامى به اين قوا بدهد.

و يك دسته آيات نفوس ، آيات روحى است كه كسانى به آن اطلاع مى يابند كه به نفوس مراجعه نموده ، آياتى را كه خداى سبحان در آنها قرار داده آياتى كه هيچ زبانى نمى تواند آن را وصف كند، ببينند، آن وقت است كه باب يقين برايشان گشوده مى شود، و چنين كسانى در زمره اهل يقين قرار مى گيرند، آنانكه ملكوت آسمانها و زمين را خواهند ديد، و خداى تعالى در باره يكى از آنان، يعنى ابراهيم (عليه السلام ) مى فرمايد: (و كذلك نرى ابراهيم ملكوت السموات و الارض و ليكون من الموقنين(.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۵۶۲

وجوه مختلف در اينكه فرمود: «و فى السماء رزقكم و ما تدعون»

«وَ فى السمَاءِ رِزْقُكمْ وَ مَا تُوعَدُونَ»:

بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از كلمه (سماء( جهت بالا است ، چون هر چيزى كه بالاى سر ما باشد و ما را در زير پوشش خود قرار داده چنين چيزى را در لغت عرب (سماء( مى گويند. و مراد از رزق ، باران است كه خداى تعالى آن را از آسمان يعنى از جهت بالاى سر ما بر زمين نازل مى كند، و به وسيله آن انواع گياهانى كه در مصرف غذا و لباس و ساير انتفاعات ما صرف مى شود بيرون مى آورد. همچنان كه فرموده: (و ما انزل اللّه من السماء من رزق فاحيا به الارض بعد موتها( به طورى كه ملاحظه مى فرماييد همان باران را نيز رزق خوانده . پس مراد از رزق در اين آيه هم كه مى فرمايد ((رزق شما از آسمان است (( سبب رزق است ، البته ممكن است همين كلمه سبب را در تقدير گرفته گفت مضاف رزق از آيه حذف شده ، و تقدير آن (و فى السماء سبب رزقكم ( است.

بعضى هم گفته اند: منظور از رزق مذكور در آسمان ، باران نيست بلكه ساير اسباب رزق است ، يعنى خورشيد و ماه و ستارگان و اختلافى كه در طول سال در نقطه هاى طلوع و غروب آنها هست ، كه همين اختلاف باعث پديد آمدن فصول چهارگانه و پشت سر هم قرار گرفتن شب و روز است ، و همه اينها اسباب رزقند. پس در آيه شريفه يا مضاف كلمه رزق حذف شده كه تقدير آن ((و فى السماء اسباب رزقكم (( است و يا مجاز گوئى شده ، بدين معنى كه وجود سبب رزق در آسمان را وجود خود رزق خوانده.

بعضى ديگر گفته اند: منظور از اينكه فرمود ((رزق شما در آسمانست (( اين است كه اندازه گيرى رزق شما در آسمان مى شود، در آنجا است كه معين مى كنند هر كسى چقدر رزق دارد. و يا منظور اين است كه ارزاق شما در آسمان يعنى در لوح محفوظ كه در آسمان است نوشته شده. ممكن هم هست بگوييم اصلا منظور از آسمان معناى لغوى كلمه - كه جهت بالا باشد - نيست ، بلكه منظور از آن ، عالم غيب باشد، چون همه اشياء از عالم غيب به عالم شهود مى آيند، كه يكى از آنها رزق است كه از ناحيه خداى سبحان نازل مى شود.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۵۶۳

مؤيد اين معنا آيات زير است كه همه موجودات را نازل شده از ناحيه خدا مى داند: ((و انزل لكم من الانعام ثمانيه ازواج (( و ((و انزلنا الحديد فيه باس شديد((، و آيه ((و ان من شى ء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم (( كه به طور كلى همه موجودات را نازل شده از ناحيه خدا مى داند. و مراد از رزق هم تمامى موجوداتى است كه انسان در بقائش بدانها محتاج و از آنها بهره مند است ، از خوردنيها و نوشيدنيها و پوشيدنيها و مصالح ساختمانى و همسران و فرزندان و علم و قوت و ساير اينها از فضائل نفسانى.

«و ما توعدون» - اين جمله عطف است به كلمه ((رزقكم ((، يعنى : آنچه كه وعده داده شده ايد نيز در آسمان است . حال ببينيم منظور از آن چيست ؟ ظاهرا مراد از آن ، بهشتى است كه به انسانها وعده اش را داده ، و فرموده ((عندها جنه الماوى (( و اينكه بعضى گفته اند كه مراد از آن ، بهشت و دوزخ و ثواب و عقاب هر دو است ، با آيه شريفه ((ان الذين كذبوا باياتنا و استكبروا عنها لا تفتح لهم ابواب السماء و لا يدخلون الجنه حتى يلج الجمل فى سم الخياط(( نمى سازد، (چون مى فرمايد: چنين كسانى درهاى آسمانى برويشان گشوده نمى شود، پس معلوم مى شود جهنم در آسمانها نيست).

بله ، در قرآن كريم مكرر نازل شدن عذاب دنيوى را، به آسمان نسبت داده و مثلا فرموده : ((فانزلنا على الذين ظلموا رجزا من السماء(( و آياتى ديگر نيز اين معنا را مى رساند.

و از بعضى از مفسرين نقل شده كه در تركيب جمله ((و ما توعدون (( گفته اند: عطف به ((رزقكم (( نيست ، بلكه مبتدايى است كه خبرش ‍ جمله ((فو رب السماء و الارض انه لحق (( است ، و واو در اول جمله مورد بحث اصلا عاطفه نيست ، بلكه استينافيه است كه در آغاز جمله مى آورند، هر چند جمله مربوط به ما قبل نباشد، و در نتيجه معناى جمله مورد بحث اين مى شود: و آنچه شما وعده داده شده ايد، به پروردگار آسمان و زمين سوگند كه آن حق است . ليكن اين توجيه دور از فهم است.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۵۶۴

«فَوَ رَب السمَاءِ وَ الاَرْضِ إِنَّهُ لَحَقُّ مِّثْلَ مَا أَنَّكُمْ تَنطِقُونَ»:

كلمه (نطق ( به معناى تكلم و سخن گفتن است. و ضمير در (انه ( به مطالب قبل بر مى گردد كه مى فرمود ((رزق شما و آنچه وعده داده شده ايد در آسمان است (. و كلمه (حق ( به معناى ثابت و نيز به معناى قضائى است كه خداى تعالى رانده، و آن را حتمى كرده باشد، نه اينكه امرى تبعى و يا اتفاقى باشد.

و معناى آيه اين است كه : پس به پروردگار آسمان و زمين سوگند كه آنچه ما گفتيم كه رزقتان است و آنچه كه وعده داده شده ايد كه همان بهشت باشد كه خود رزقى ديگر است در آسمان است . و اين مطلبى است ثابت ، و قضائى است حتمى ، مثل حق بودن سخن گفتن خودتان ، همان طور كه در سخن گفتن خود شكى نداريد، در اين گفته ما هم شك نداشته باشيد. و اما اينكه گفتيم بهشت هم رزقى است ، دليلش قرآن كريم است كه در آيه شريفه ((لهم مغفره و رزق كريم (( بهشت را رزقى كريم خوانده.

بعضى از مفسرين احتمال داده اند كه ضمير در ((انه (( به جمله ((ما توعدون (( به تنهايى ، و يا به كلمه ((رزق (( به تنهايى ، و يا به رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم )، و يا به قرآن ، و يا به ((دين (( در جمله ((و ان الدين لواقع ((، و يا به كلمه ((يوم (( در جمله ((ايان يوم الدين ((، و يا به همه آنهايى كه از اول سوره تا اينجا ذكر شده برمى گردد. و به نظر ما همانطور كه قبلا گفتيم بعيد نيست كه برگرداندن آن ، به آنچه در جمله ((و فى السماء رزقكم و ما توعدون (( ذكر شده از ساير وجوه موجه تر باشد، و معنايش اين است كه : آنچه وعده داده شده ايد حق است .

گفتارى درباره كافى بودن رزق براى روزى خواران

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۵۶۵

كلمه رزق (به معناى مصدرى اش عبارت است از روزى دادن و به معناى اسم مصدريش ) عبارت است از هر چيزى كه موجودى ديگر را در بقاى حياتش كمك نمايد، و در صورتى كه آن رزق ضميمه آن موجود و يا به هر صورتى ملحق به آن شود، بقائش امتداد مى يابد، مانند غذايى كه حيات بشر و بقائش به وسيله آن امتداد پيدا مى كند كه غذا داخل بدن آدمى شده و جزء بدن او مى گردد. و نيز مانند همسر كه در ارضاء غريزه جنسى آدمى او را كمك نموده و مايه بقاء نسل او مى گردد.

و به همين قياس هر چيزى كه دخالتى در بقاء موجودى داشته باشد رزق آن موجود شمرده مى شود. و اين معنا واضح است كه موجودات مادى بعضى از بعضى ديگر ارتزاق مى كنند،انسان با گوشت (و شير حيوانات) و نيز با گياهان ارتزاق مى كند (و نيز حيوانات با گياهان ، و گياهان با آب و هوا). پس آنچه از رزق كه منتقل به مرزوق و ضميمه آن مى شود، و آن مقدارى كه در بقاى آن دخالت دارد، و به صورت احوال و اشكال گوناگون آن موجود درمى آيد، همانطور كه اشكالى است از عالم كون كه ملحق به مرزوق شده ، و فعلا به او نسبت مى دهيم ، همچنين خود آن مرزوق نيز اشكالى از عالم كون است كه لا حق به رزق و منسوب به آن مى شود، هر چند كه چه بسا اسماء تغيير كند. پس همان طور كه انسان از راه خوردن غذا داراى اجزائى جديد در بدن خود مى شود، همچنين آن غذا هم جزء جديدى از بدن او مى شود كه نامش مثلا فلان چيز است.

اين نيز روشن است كه قضائى كه خداى تعالى در جهان رانده ، محيط به عالم است و تمامى ذرات را فرا گرفته ، و آنچه در هر موجودى جريان دارد، چه در خودش و چه در اشكال وجودش همه از آن قضاء است. و به عبارتى ديگر: سلسله حوادث عالم با نظام جارى در آن تاءليف شده از علتهاى تامه و معلولهايى است كه از علل خود تخلف نمى كند.

از اينجا روشن مى شود كه رزق و مرزوق دو امر متلازمند، كه به هيچ وجه از هم جدا شدنى نيستند، پس معنا ندارد موجودى با انضمام و لا حق شدنش به وجود چيزى ديگر در وجودش شكلى جديد به خود بگيرد، و آن چيز منضم و لاحق در اين شكل با او شركت نداشته باشد. پس نه اين فرض معنا دارد كه مرزوقى باشد كه در بقاء خود از رزقى استمداد جويد، ولى رزقى با آن مرزوق نباشد. و نه اين فرض ممكن است كه رزقى وجود داشته باشد ولى مرزوقى نباشد. و نه اين فرض ‍ ممكن است كه رزق مرزوقى از آنچه مورد حاجت او است زيادتر باشد، و نه اين فرض ممكن است كه مرزوقى بدون رزق بماند. پس رزق داخل در قضاء الهى است ، و دخولش هم اولى و اصلى است ، نه بالعرض و تبعى ، و اين معناى همين عبارت است كه مى گوييم (رزق حق است (.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۵۶۶

داستان وارد شدن ملائكه مأمور به هلاك ساختن قوم لوط ابراهيم«ع»

«هَلْ أَتَاك حَدِيث ضيْفِ إِبْرَهِيمَ الْمُكْرَمِينَ»:

اين آيه شريفه به داستان وارد شدن ملائكه بر ابراهيم اشاره مى كند كه بر آن جناب در آمدند، و او و همسرش را بشارتى داده گفتند: آمده ايم تا قوم لوط را هلاك كنيم . و در اين داستان آيتى است بر وحدانيت خداى تعالى در ربوبيت ، همچنان كه قبلا نيز اشاره اى به آن شد.

و در جمله (هل اتيك حديث ( تعظيمى از امر اين قصه شده است . و منظور از كلمه (مكرمين ( ملائكه اى است كه بر ابراهيم وارد شدند، و اين كلمه ، وصف است براى كلمه (ضيف (. و اگر اين كلمه را مفرد آورده، با اينكه ميهمانان ابراهيم چند نفر بودند، (به شهادت اينكه در وصف آنان فرمود مكرمين يعنى محترمين) براى اين است كه در اصل كلمه (ضيف ( مصدر است ، و مصدر تثنيه و جمع ندارد.

«إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سلَاماً قَالَ سلَامٌ قَوْمٌ مُّنكَرُونَ»:

ظرف ((اذ(( متعلق به كلمه ((حديث : داستان (( در آيه قبلى است . و كلمه ((سلاما(( مقول قول (حكايت سخن ) ملائكه است ، و عامل آن حذف شده و تقديرش ((قالوا نسلم عليك سلاما(( مى باشد. ((قال سلام (( - اين كلام ابراهيم حكايت پاسخى است كه وى به فرشتگان داد. و كلمه ((سلام (( مبتدايى است كه خبرش حذف شده ، تقدير آن ((سلام عليكم (( است . و اگر ابراهيم پاسخ خود را در قالب جمله اى اسميه آورد، براى اين بود كه پاسخ بهترى به آنان داده باشد، چون ملائكه سلام خود را در قالب جمله فعليه آورده و گفتند ((نسلم عليك سلاما((، و جمله فعليه تنها بر حدوث فعل دلالت دارد، و ديگر دوام و ثبوت آن را نمى رساند، به خلاف جمله اسميه كه دوام را مى رساند. در حقيقت آنان گفته اند يك سلام بر تو، و وى فرموده هميشه سلام بر شما.

((قوم منكرون (( از ظاهر كلام برمى آيد كه اين جمله نيز حكايت كلام ابراهيم (عليه السلام ) باشد، اما نه كلامى كه به گوش ميهمانان هم رسانده باشد، بلكه كلامى است كه خودش با خود گفته ، و معنايش اين است كه: وقتى ايشان را ديد، به نظرش ناشناس آمد، در دل با خود گفت اينها چه كسانى هستند من اينها را نمى شناسم . و اين با آيه هفتاد سوره هود كه مى فرمايد ((فلما راى ايديهم لا تصل اليه نكرهم و : چون ديد دست به سوى طعام دراز نمى كنند، فهميد غريبه و ناشناسند(( منافات ندارد تا بگويى در آيه مورد بحث فرموده : به محض ديدن ، فهميد غريبه اند. و در آيه هود فرموده : در سر سفره فهميد غريبه اند و بدش آمد؛ براى اينكه در آيه مورد بحث سخن دل او را حكايت مى كند، و در آيه سوره هود آثار دلخوريش از ايشان را كه در رخساره اش هويدا شده بود نقل مى كند.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۵۶۷

و اين توجيه ما بهتر از توجيهى است كه جمعى از مفسرين كرده اند كه جمله ((قوم منكرون (( سخن زبانى ابراهيم بوده ، و تقدير آيه چنين است : ((انتم قوم منكرون (( (براى اينكه ميزبان كريم و بزرگوارى چون ابراهيم هرگز به ميهمان تازه وارد خود نمى گويد: عليكم السلام شما مردمى ناشناخته هستيد).

«فَرَاغَ إِلى أَهْلِهِ فَجَاءَ بِعِجْلٍ سمِينٍ»:

كلمه ((روغ (( كه مصدر فعل ماضى ((راغ (( است به طورى كه راغب گفته - به معناى اين است كه انسان طورى از حضور حاضران برود كه نفهمند براى چه مى رود، و خلاصه با نوعى حيله برود. ديگران گفته اند به معناى رفتن پنهانى است . ولى برگشت معناى اولى هم به همان معناى دوم است.

و مراد از «عجل سمین» گوسالۀ چاقی است که بریان کرده باشند، هرچند ظاهر لفظ همان گوساله چاق است ، چون دنبالش آمده ((فقربه اليهم (( بعد از آنكه آن را نزد ميهمانان آوردند، ابراهيم آن را نزديك ايشان برد. ممكن هم هست حرف ((فاء(( را فصيحه بگيريم و بگوييم تقدير كلام ((فجاء بعجل سمين فذبحه و شواه و قربه اليهم (( است ، يعنى پس گوساله اى چاق آورد، و آن را ذبح كرد، و سپس كباب نموده نزديك ميهمانان گذاشت.

«فَقَرَّبَهُ إِلَيهِمْ قَالَ أَ لا تَأْكلُونَ»:

طعام را نزديك ايشان برد، و گفت چرا نمى خوريد. چون ميهمانان را بشر پنداشته بود.

«فَأَوْجَس مِنهُمْ خِيفَةً قَالُوا لا تخَف ...»:

در اين جمله كلمه ((فاء(( فصيحه است ، و از حذف جزئياتى از كلام خبر مى دهد و تقدير كلام چنين است: ((فلم يمدوا اليه ايديهم ، فلما راى ذلك نكرهم ، و اوجس منهم خيفه : ميهمانان دست به سوى آن طعام دراز نكردند، و ابراهيم چون اين را بديد بدش آمد و از ايشان احساس ‍ ترس كرد(( و كلمه ((ايجاس (( كه مصدر فعل ماضى ((اوجس (( است به معناى احساس در باطن قلب مى باشد. و كلمه ((خيفه (( به معناى نوعى ترس است ، و معناى جمله اين است كه : ابراهيم در باطن خود احساس نوعى ترس كرد، (كه با ترسهاى ديگر فرق داشت ).

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۵۶۸

«قالوا لا تخف» - اين جمله بدون واو عاطفه آمده ، و به اصطلاح ادبيات به فصل آمده نه وصل ، و اين بدان جهت است كه در حقيقت در معناى جواب از سؤالى است تقديرى ، گويا كسى پرسيده : خوب ، بعد از آنكه احساس ترس كرد چه شد؟ در پاسخ مى گويد: فرشتگان گفتند مترس ، و او را به فرزندى دانا مژده دادند، و ترسش را مبدل به امنيت و سرور كردند. و مراد از ((غلام عليم (( اسماعيل و يا اسحاق است كه اختلاف در آن در جلدهاى ديگر اين كتاب نقل شد.

«فَأَقْبَلَتِ امْرَأَتُهُ فى صرَّةٍ فَصكَّت وَجْهَهَا وَ قَالَت عجُوزٌ عَقِيمٌ»:

در مجمع البيان مى گويد: كلمه ((صره (( به معناى فرياد شديد است ، و از ((صرير(( دروازه گرفته شده ، كه هنگام باز و بسته شدن صدا مى كند، و اين كلمه در مورد جماعت هم به همين شكل استعمال مى شود. و كلمه ((صك (( زدن با اعتماد شديد است.

و معناى آيه اين است كه : (در اين ميان ) همسر ابراهيم كه بشارت را شنيده بود با فرياد و زارى آمد در حالى كه سيلى به صورت خود مى زد، و مى گفت : آخر من پيرزنى هستم كه در جوانى ام نازا بودم چگونه حالا كه پير شده ام بچه مى آورم ؟ و يا معنايش اين است كه : آيا هيچ سابقه دارد كه زنى عجوز و عقيم بچه بزايد.

بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از كلمه ((صره (( جماعت است ، و همسر ابراهيم با جماعتى نزد فرشتگان آمد، و به صورت خود زده و گفته است آنچه را كه گفته . ولى معناى اول باسياق موافقتر است.

«قَالُوا كَذَلِكِ قَالَ رَبُّكِ إِنَّهُ هُوَ الْحَكِيمُ الْعَلِيمُ»:

اشـاره بـا كـلمـه ((كذلك (( اشاره است به بشارتى كه ملائكه به اين زن و شوهر با ايـن وضـعـى كـه دارنـد دادنـد. به زن و شوهرى بشارت فرزنددار شدن دادند كه زن آن وقـتـى كـه جـوان بـود زنـى نـازا بـود، تـا چـه رسـد به امروز كه پير هم شده . و مرد، پيرمردى است كه كهولت و پيرى بر او مسلط شده است . و پروردگار ابراهيم حكيم است ، يـعنى هيچ اراده اى نمى كند مگر بر طبق حكمت ، و عليم است يعنى هيچ امرى نيست كه علت و يا جهتى از جهاتش بر او پوشيده باشد.

«قَالَ فَمَا خَطبُكمْ أَيهَا الْمُرْسلُونَ ... لِلْمُسرِفِينَ»:

كـلمـه ((خـطـب (( بـه مـعـنـاى امـرى عظيم و مهم است . و كلمه ((حجاره من طين (( به معناى كـلوخـى كه چون سنگ محكم شده باشد. و كلمه ((تسويم (( به معناى علامت نهادن بر هر چيز است ، چون از مصدر ((سومه (( اشتقاق يافته ، كه به معناى علامت است .

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۵۶۹

و مـعـنـاى آيـه ايـن اسـت كـه : ((قـال (( ابـراهـيـم گـفـت ((فـمـا خـطـبـكـم (( پـس ‍ بـدنـبـال چه كار مهمى آمده ايد ((ايها المرسلون (( اى فرستاده شدگان خدا. ((قالوا(( مـلائكـه بـه ابراهيم گفتند: ((انا ارسلنا الى قوم مجرمين ((، ما را به سوى مردمى مجرم فـرسـتـاده ، كـه همان قوم لوط باشند، ((لنرسل عليهم حجاره من طين (( تا رها كنيم بر سرشان سنگى از گل ، گلى كه چون سنگ سفت باشد. و خداى سبحان در كتاب مجيدش ‍ اين گل را ((سجيل (( هم خوانده . ((مسومه (( در حالى كه آن سنگها، نزد پروردگارت نشان دارنـد، و بـراى نـابـود كـردن همان قوم نشان گذارى شده اند. و ظاهرا الف و لام در كلمه ((المـرسـلون (( الف و لام عـهـد باشد، و چنين معنا دهد ((پس براى چه كارى آمده ايد، اى كسانى كه قبلا گفتيد ما فرستاده شده ايم ((.

«فَأَخْرَجْنَا مَن كانَ فِيهَا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ... الْعَذَاب الاَلِيمَ»:

حـرف ((فـاء(( كـه بـر سـر آيـه آمـده ، فـصـيـحه است ؛ يعنى مى فهماند جزئياتى از داسـتـان در ايـنـجـا حـذف شـده ، تـا بـا اتكاء به فهم خواننده رعايت كوتاه گويى شده باشد، و آن جزئيات اين است كه : ملائكه بعد از بيرون شدن از محضر ابراهيم به سوى قوم لوط رفتند، و به خانه خود او در آمده . مردم لوط كه جوانانى زيباروى ديده بودند، بـه خـانـه لوط حـمـله ور شـدنـد، تـا آنـجـا كـه فـرشـتـگـان ، اهل خانه را از قريه بيرون بردند تفصيل اين داستان در چند جاى قرآن آمده .

→ صفحه قبل

صفحه بعد ←