تفسیر:المیزان جلد۲۰ بخش۳۷: تفاوت میان نسخه‌ها

__TOC__

چند وجه درباره مرجع ضمير در «'''والنّهار اذا جلّها'''»

كلمه «'''جلى '''» از مصدر تجليه است ، كه به معناى اظهار و بر ملا كردن است ، و ضمير مونث «'''ها'''» به ارض بر مى گردد (البته كلمه ارض قبلا ذكر نشده بود، ولى از فحواى كلام معلوم است كه روز زمين را ظاهر و آشكار مى كند).

ولى بعضى از مفسرين گفته اند: ضمير فاعل در «'''جلى '''» به كلمه «'''نهار'''» و ضمير مفعول «'''ها'''» به كلمه «'''شمس '''» برمى گردد، و معنايش اين است كه : سوگند مى خورم به روز كه خورشيد را نمايان مى كند، چون با بر آمدن روز خورشيد نمايان مى شود. ولى اين سخن با آيه قبل نمى سازد، چون در آيه قبل مى فرمود: خورشيد روز را روشن مى كند، و واقع هم همين است ، نه اينكه روز خورشيد را روشن كند.

بعضى ديگر گفته اند: به ظلمت بر مى گردد.

بعضى ديگر گفته اند: فاعل فعل «'''جلى '''» خداى سبحان و ضمير «'''ها'''»به كلمه «'''شمس '''» بر مى گردد، و معنايش اين است كه : سوگند مى خورم به روز، آن هنگامى كه خدا خورشيد را ظاهر مى سازد، و ليكن همه اين وجوه بعيد است .

يعنى به شب سوگند در آن هنگام كه زمين را فرا مى گيرد، پس ضمير «'''ها'''» به ارض بر مى گردد، همچنان كه در «'''جليها'''» نيز گفتيم به آن بر مى گردد.

و بعضى گفته اند به كلمه «'''شمس '''» بر مى گردد، و معنايش اين است كه : «'''به شب سوگند كه بر خورشيد احاطه مى يابد'''»، و اين معنا بعيد است ، چون شب به خورشيد احاطه ندارد، بلكه زمين و موجودات روى آن را فرا مى گيرد.

كلمه «'''طحو'''» كه مصدر فعل «'''طحى '''» است به معناى گستردن است ، و كلمه «'''ما'''» در جمله «'''و ما بنيها'''»، و در جمله «'''و ما طحيها'''» موصوله است ، و فاعل «'''بنيها'''» و «'''طحيها'''» خداى سبحان است ، و اگر از حضرتش تعبير به ما - چيزى كه كرد با اينكه بايد تعبير به «'''من - كسى كه '''» كرده باشد، براى اين بود كه نكته اى مهم تر را افاده كند، و آن بزرگ جلوه دادن و شگفتى انگيختن است و معنايش ‍ اين است كه سوگند مى خورم به آسمان و آن چيز قوى عجيبى كه آن را بنا كرده و سوگند مى خورم به زمين و آن چيز نيرومند و شگفت آور كه آن را گسترده .

ولى بعضى از مفسرين كلمه «'''ما'''» را مصدريه گرفته ، آيه را چنين معنا كرده اند. سوگند به آسمان و بناى آن ، و سوگند به زمين و گستردگيش . ليكن سياق آيات - با در نظر گرفتن اينكه آيه «'''و نفس و ما سويها فالهمها'''» در آن قرار دارد - با اين نظريه سازگار نيست .

<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۲۰ صفحه ۴۹۹ </center>

يعنى سوگند مى خورم به نفس ، و آن چيز نيرومند و دانا و حكيمى كه آن را اين چنين مرتب خلق كرد و اعضايش را منظم و قوايش را تعديل كرد، و اگر كلمه «'''نفس '''» را نكره آورد به نظر بعضى براى اين بود كه به نفس ‍ شخص معينى نظر نداشت ، و به قول بعضى ديگر براى بزرگ جلوه دادن آن بود، ولى به نظر ما بعيد نيست براى اين بوده باشد كه اشاره كند به اينكه آنقدر اين خلقت اهميت دارد كه قابل تعريف و توصيف نيست ، و اينكه اين خلقت را خبرى هست .

<span id='link347'><span>

==زكّيها و قد خاب من دسّيها ==

كلمه «'''فلاح '''» كه مصدر ثلاثى مجرد «'''افلح '''» است ، و «'''افلح '''» ماضى از باب افعال آن است ، به معناى ظفر يافتن به مطلوب و رسيدن به هدف است ، بر خلاف «'''خيبت '''» كه به معناى ظفر نيافتن و نرسيدن به هدف است ، و كلمه «'''زكاة '''» كه مصدر ثلاثى مجرد «'''زكى '''» است و فعل «'''زكى '''» ماضى از باب تفعيل آن است ، به معناى روييدن و رشد گياه است به رشدى صالح و پر بركت و ثمر بخش ، و كلمه «'''تزكيه '''» كه مصدر باب تفعيل آن است به معناى روياندن آن است به همان روش و كلمه «'''دسى '''» از ماده «'''دس '''» بوده است چيزى كه هست يكى از دو سين آن قلب به ياء شده ،

<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۲۰ صفحه ۵۰۱ </center>

و تعبير از اصلاح نفس و افساد آن به تزكيه و تدسى مبتنى بر نكته اى است كه آيه «'''فالهمها فجورها و تقويها'''» بر آن دلالت دارد، و آن اين است كه : كمال نفس انسانى در اين است كه به حسب فطرت تشخيص ‍ دهنده فجور از تقوى باشد، و خلاصه آيه شريفه مى فهماند كه دين ، يعنى تسليم خدا شدن در آنچه از ما مى خواهد كه فطرى نفس خود ما است ، پس آراستن نفس به تقوا، تزكيه نفس و تربيت آن به تربيتى صالح است ، كه مايه زيادتر شدن آن ، و بقاى آن است همچنان كه در جاى ديگر به اين نكته تصريح نموده مى فرمايد: «'''و تزودوا فان خير الزاد التقوى و اتقون يا اولى الالباب '''» و وضع نفس در فسق و فجور بر خلاف وضعى است كه در صورت تقوا دارد.

طغيان قوم ثمود و پى كردن ناقه صالح (عليه السّلام )، نمونه اى از ((و خاب من دسّيه ا)

كلمه «'''طغوى '''» مانند كلمه «'''طغيان '''» مصدر است و حرف «'''باء'''» كه بر سر آن در آمده باى سببيت است ، و آيه شريفه و آيات بعدش تا آخر سوره جنبه استشهاد دارد، و مى خواهد براى آيه «'''قد افلح من زكيها...'''» نمونه اى ذكر كند.

إِذِ انبَعَث أَشقَاهَا

كلمه «'''اذ'''» ظرف است براى جمله «'''كذبت '''»، و يا براى جمله «'''بطغويها'''»، و مراد از «'''اشقاى ثمود'''» آن كسى است كه ناقه را پى كرد، و به طورى كه در روايات آمده نامش قدار بن سالف بوده ، كه مردم ثمود او را به اين كار واداشتند، چون در آيات بعدى همه ضميرها را ضمير جمع آورده ، و همه مردم ثمود را مذمت مى كند.

مراد از «'''رسول الله '''» حضرت صالح پيغمبر است ، كه پيامبر قوم ثمود بود، و كلمه «'''ناقه '''» در جمله «'''ناقة الله '''» با فعلى از قبيل «'''احذركم '''» به صداى بالا قرائت شده ، تا مفعول آن باشد، و كلمه «'''سقيها'''» عطف بر ناقه است .

<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۲۰ صفحه ۵۰۲ </center>

و معناى آيه اين است كه : صالح پيغمبر با رسالتى از ناحيه خدا به ايشان گفت : از ناقه خدا و نيز از آبشخور آن پروا كنيد و متعرض او نشويد، نه به قتلش اقدام كنيد و نه نوبت آب او را از او بگيريد، و خداى تعالى داستان اين ناقه را در سوره هود و سوره هاى ديگر به طور مفصل آورده .

كلمه «'''عقر'''» به معناى ريشه كن كردن چيزى است كه به سر بريدن شتر و مطلق كشتن نيز اطلاق مى شود، و كلمه دمدمه به معناى خراب كردن بنا بر روى كسى است ، وقتى مى گويند: «'''دمدم عليه القبر'''»، معنايش اين است كه خاك قبر را بر سرش فرو ريخت ، و منظور از اين عبارت اين است كه عذاب الهى به خاطر گناهانى كه كردند همه آنان را فرا گرفت ، و نسلشان را قطع و آثارشان را محو و نابود كرد.

و در جمله «'''فسويها'''» ظاهرا ضمير به ثمود بر مى گردد و مونث بودنش به اعتبار قبيله بودن اين قوم است ، و قبيله مونث است . و معناى جمله اين است كه خداى تعالى اين قبيله را با خاك يكسان كرد، ممكن هم هست ضمير مذكور به كلمه «'''ارض '''» كه از مفاد استفاده مى شود بر گردد، و تسويه ارض به معناى تسطيح آن و از بين بردن پستى و بلنديهاى آن است .

==آيات ۱ - ۲۱، سوره ليل ==

سوره ليل مكى است و بيست و آيه دارد

وَ النهَارِ إِذَا تجَلى (۲)

فَسنُيَسرُهُ لِلْيُسرَى (۷)

فَسنُيَسرُهُ لِلْعُسرَى (۱۰)

فَأَنذَرْتُكمْ نَاراً تَلَظى (۱۴)

لا يَصلَاهَا إِلا الاَشقَى (۱۵)

وَ لَسوْف يَرْضى (۲۱)

ترجمه آيات  

بيان آيات  

غرض اين سوره تهديد و انذار است ، و اين هدف را از اين راه دنبال مى كند كه به انسانها بفهماند مساعى و تلاشهايشان يك جور نيست ، بعضى از مردمند كه انفاق مى كنند، و از خدا پروا دارند، و وعده حسناى خدا را تصديق مى كنند، و خداى تعالى هم در مقابل ، حياتى جاودانه و سراسر سعادت در اختيارشان مى گذارد، و بعضى ديگرند كه بخل مى ورزند، و به خيال خود مى خواهند بى نياز شوند، و وعده حسناى خدايى را تكذيب مى كنند، و خداى تعالى هم آنان را به سوى عاقبت شر راه مى برد، و در اين سوره اهتمام و عنايت خاصى به مساءله انفاق مالى شده است ، و اين سوره از نظر زمينه آياتش هم مى تواند مكى باشد، و هم مدنى .

در اين آيه به شب هنگامى كه روز را فرا مى گيرد سوگند ياد شده ، و فراگيرى شب نسبت به روز در جاى ديگر نيز آمده ، فرموده : «'''يغشى الليل النهار'''» و احتمال هم دارد كه

مراد فراگيرى زمين و يا فراگيرى و پوشاندن قرص خورشيد باشد.

وَ النهَارِ إِذَا تجَلى

اين آيه عطف است به كلمه «'''الليل '''»، و كلمه «'''تجلى '''» به معناى ظهور و پيدا شدن چيزى است بعد از خفاء و ناپيدائيش ، و اگر «'''صفت '''» «'''ليل '''» را به صيغه مضارع و صفت نهار را به صيغه ماضى آورد براى همان نكته اى بود كه در آغاز سوره قبلى بيان كرديم .

اين آيه نيز مانند آيه قبلى عطف است بر كلمه «'''ليل '''»، و كلمه «'''ما'''» در آن موصوله است ، و منظور از آن خداى سبحان است و اگر از خداى تعالى تعبير كرد «'''به ما - چيزى كه '''»، با اينكه بايد تعبير كرده بود «'''من - كسى كه '''»، براى آن بود كه ابهام گويى در اينجا كه به عظمت اشعار دارد رعايتش لازم تر بود تا رعايت معناى لغوى .

و معناى آيه اين است كه سوگند مى خورم به شب ، وقتى همه جا را فرا مى گيرد، و به روز وقتى كه همه پنهان ها را آشكار مى سازد، و به چيزى كه نر و ماده را با اينكه از يك نوعند مختلف آفريد.

ولى بعضى گفته اند: خصوص نر و ماده از انسان است .

و بعضى ديگر گفته اند مراد خصوص آدم و حوا است . ولى از همه وجوه بهتر همان وجه اول است .

كلمه «'''سعى '''» به معناى راه رفتن به سرعت است ، و مراد از آن عملى است كه با كمال اهتمام انجام شود، و اين كلمه هر چند مفرد است ولى معناى جمع را مى دهد، و كلمه «'''شتى '''» جمع كلمه «'''شتيت - متفرق '''» است ، مانند كلمه «'''مرضى '''» كه جمع «'''مريض '''» است .

و جمله مورد بحث جواب سوگندهاى سه گانه است ،

و معنايش اين است كه : من

سوگند مى خورم به اين واقعيات متفرق كه هم در خلقت و هم در اثر متفرقند، به اينكه مساعى شما نيز هم از نظر نفس عمل ، و هم از نظر اثر مختلفند، بعضى عنوان اعطاء و تقوى و تصديق را دارد، و اثرش هم خاص به خودش است ، و بعضى ها عنوان بخل و استغناء و تكذيب دارد و اثرش هم مخصوص خودش است .

و مراد از «'''اعطاء'''» انفاق مال در راه رضاى خداست ، به دليل اينكه در مقابلش بخل را آورده ، كه ظهور در امساك از انفاق مال دارد، و نيز به دليل اينكه دنبالش مى فرمايد: «'''و ما يغنى عنه ماله اذا تردى '''»

و جمله «'''و اتقى '''» به منزله تفسيرى است براى اعطاء، و مى فهماند كه مراد از اعطاء، اعطاى بر سبيل تقواى دينى است .

<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۲۰ صفحه ۵۱۰ </center>

درباره بخل ورزنده مكذّب فرمود: «'''فسينسّره للعسرى '''»

كلمه «'''بخل '''» در مقابل كلمه «'''اعطاء - دادن '''» به معناى ندادن است ، و كلمه «'''استغناء'''» به معناى طلب غنى و ثروت از راه ندادن و جمع كردن است و مراد از «'''تكذيب به حسنى '''»، كفر وعده حسنى و ثواب خدا است ، كه انبيا آن را به بشر رسانده اند، و معلوم است كه كفر به آن وعده ، كفر به اصل قيامت است .

و مراد از «'''تيسير للعسرى '''» خذلان و ندادن توفيق اعمال صالح است ، به اين گونه كه اعمال صالح را در نظرش سنگين كند، و سينه اش را براى ايمان به خدا گشاده نسازد، و يا او را آماده عذاب كند.

و كلمه «'''تردى '''» كه مصدر فعل ماضى «'''تردى '''» است ، به معناى سقوط از مكانى بلند است ، كه بر هلاكت هم اطلاق مى شود، پس مراد از «'''تردى '''» در اينجا اين است كه چنين كسى وقتى در حفره قبر و يا در جهنم و يا در ورطه هلاكت سقوط مى كند مالش به چه دردش ‍ مى خورد؟

و كلمه «'''ما'''»، هم مى تواند استفهامى باشد، و هم نافيه ، اگر استفهامى باشد كه معنايش همان بود كه گفتيم ، و اگر نافيه باشد معنايش ‍ اين مى شود كه چنين كسى در هنگامى كه به ورطه هلاكت مى افتد مالش ‍ به دردش نمى خورد.

اين دو آيه مطالب قبل يعنى تيسير براى «'''يسرى '''» و «'''عسرى '''» را تعليل مى كند، ممكن هم هست بگوييم از همان مطالب قبل با كوتاه ترين بيان خبر مى دهد، و حاصلش اين است كه ما اين تيسير را مى كنيم ، و يا اين بيان را مى آوريم ، براى اينكه هدايت كرده باشيم ، چون هدايت خلق به عهده ما است و هيچ مانعى ما را در اين هدايت مزاحمت نمى كند، و مانع نمى شود.

[[رده:تفسیر المیزان]]