تفسیر:نمونه جلد۲۶ بخش۱۴
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
ََآيه ۱ - ۹
آيه و ترجمه
بِسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ إِذَا السمَاءُ انشقَّت (۱) وَ أَذِنَت لِرَبهَا وَ حُقَّت (۲) وَ إِذَا الاَرْض مُدَّت (۳) وَ أَلْقَت مَا فِيهَا وَ تخَلَّت (۴) وَ أَذِنَت لِرَبهَا وَ حُقَّت (۵) يَأَيُّهَا الانسنُ إِنَّك كادِحٌ إِلى رَبِّك كَدْحاً فَمُلَقِيهِ(۶) فَأَمَّا مَنْ أُوتىَ كِتَبَهُ بِيَمِينِهِ(۷) فَسوْف يحَاسب حِساباً يَسِيراً(۸) وَ يَنقَلِب إِلى أَهْلِهِ مَسرُوراً(۹)
ترجمه : بنام خداوند بخشنده مهربان ۱ - در آن هنگام كه آسمان (كرات آسمانى ) شكافته شود. ۲ - و تسليم فرمان پروردگارش شود، و سزاوار است چنين باشد. ۳ - و در آن هنگام كه زمين گسترده شود. ۴ - و آنچه در درون دارد بيرون افكنده و خالى شود. ۵ - و تسليم فرمان پروردگارش گردد، و شايسته است كه چنين باشد. ۶ - اى انسان ! تو با تلاش و رنج به سوى پروردگارت مى روى و او را ملاقات خواهى كرد. ۷ - اما كسى كه نامه اعمالش به دست راستش داده شده . ۸ - به زودى حساب آسانى براى او مى شود. ۹ - و خوشحال به اهل و خانواده اش باز مى گردد. تفسير : تلاشى پر رنج به سوى كمال مطلق همانگونه كه در شرح محتواى سوره گفتيم در آغاز اين سوره نيز اشاره به حوادث عظيم و عجيب پايان جهان اشاره شده مى فرمايد: «در آن هنگام كه آسمان شكافته شود» (و اجرام و كرات آسمانى متلاشى گردد، و نظام كواكب برهم خورد) (اذا السماء انشقت ). نظير آنچه در سوره «انفطار» آمده كه مى فرمايد: اذا السماء انفطرت و اذا الكواكب انتثرت : ((در آن زمان كه آسمان (و كرات آسمانى ) شكافته و ستارگان پراكنده شوند و فرو ريزند)) (انفطار ۱ و ۲).
و اين اعلام پايان دنيا و خرابى و فناى آن است . سپس مى افزايد: «و تسليم فرمان پروردگارش شود و سزاوار است چنين باشد» (و اذنت لربها و حقت ). مبادا تصور شود كه آسمان با آن عظمت كمترين مقاومتى در مقابل اين فرمان الهى مى كند، او همچون بنده مطيع و فرمانبردارى است كه در برابر اين دستور كاملا تسليم است . «اذنت » در اصل از «اذن » (بر وزن افق ) به معنى «گوش » گرفته شده ، و مفهوم آن استماع كردن و شنوا بودن و در اينجا كنايه از اطاعت فرمان و تسليم است . «حقت » از ماده «حق » به معنى شايسته و سزاوار است چگونه مى تواند تسليم نباشد در حالى كه فيض وجود لحظه به لحظه از سوى خداوند به آن مى رسد، و اگر يك آن اين رابطه قطع گردد متلاشى و نابود خواهد شد. آرى آسمان و زمين نه تنها در آغاز آفرينش ، طبق آيه ۱۱ سوره فصلت «قالتا اتينا طائعين » مطيع فرمان حق بود كه در پايان عمر نيز چنين است . بعضى نيز گفته اند: كه منظور از جمله «حقت » اين است كه وحشت و ترس قيامت آنچنان است كه سزاوار است آسمانها نيز از هم بشكافد. ولى تفسير اول مناسبتر به نظر مى رسد. و در مرحله بعد به وضع «زمين » اشاره كرده ، مى فرمايد: «و در آن هنگام كه زمين كشيده و گسترده شود» (و اذا الارض مدت ).
كوهها - به شهادت آيات فراوانى از قرآن - به كلى متلاشى و برچيده مى شوند، و تمام بلنديها و پستيها از ميان مى رود، زمين صاف و گسترده و آماده حضور همه بندگان در صحنه مى شود، همانطور كه در آيه ۱۰۵ تا ۱۰۷ سوره طه مى فرمايد: و يسئلونك عن الجبال فقل ينسفها ربى نسفا فيذرها قاعا صفصفا لا ترى فيها عوجا و لا امتا: «از تو درباره كوهها سؤ ال مى كنند، بگو: پروردگارم آنها را بر باد مى دهد، سپس زمين را صاف و هموار مى سازد، به گونه اى كه هيچ پستى و بلندى در آن نمى بينى »! و چنان دادگاه بزرگى كه خلق اولين و آخرين در آن جمعند چنين صحنه اى نيز لازم دارد! بعضى گفته اند معنى آيه اين است كه خداوند، زمين كنونى را در قيامت بسيار گسترده تر از آنچه امروز است مى كند تا آمادگى بيشترى براى حشر و نشر خلايق داشته باشد. و در سومين مرحله مى افزايد: «زمين آنچه را در درون دارد بيرون افكنده و خالى مى شود» (و القت ما فيها و تخلت ). معروف در ميان مفسران اين است كه مفهوم آيه اين است كه تمام مردگانى كه در درون خاك و داخل قبرها آرميده اند يكباره همه به بيرون پرتاب مى شوند، و لباس حيات و زندگى بر تن مى كنند، شبيه آنچه در سوره «زلزال » آمده : و اخرجت الارض اثقالها «زمين بارهاى سنگين خود را خارج مى كند» يا آنچه در سوره نازعات آيه ۱۳ و ۱۴ آمده : فانما هى زجرة واحدة فاذا هم بالساهرة : «تنها يك صيحه زده مى شود، و به دنبال آن همگى بر صفحه
زمين ظاهر مى شوند»! بعضى از مفسران گفته اند علاوه بر انسانها، معادن و گنجهاى نهفته درون زمين نيز همگى بيرون مى ريزد. اين احتمال نيز در تفسير آيه وجود دارد كه مواد مذاب درون زمين با زلزله هاى هولناك و وحشتناك به كلى بيرون مى ريزد، و همه پستيها را پر مى كنند و سپس درون زمين خالى و آرام مى گردد. جمع ميان اين معانى نيز بى مانع است . باز به دنبال اين سخن مى افزايد: «زمين تسليم فرمان پروردگارش شود و شايسته است كه تسليم باشد» (و اذنت لربها و حقت ). اين حوادث عظيم كه با تسليم كامل همه موجودات تواءم است ، از يكسو بيانگر فناى اين دنيا است ، فناى زمين و آسمان و انسانها و گنجها و گنجينه ها، و از سوى ديگر دليل بر ايجاد نقطه عطفى است در جهان آفرينش ، و مرحله نوين و تازه هستى . و از سوى سومى نشانه قدرت خداوند بزرگ است ، بر همه چيز مخصوصا بر مساءله معاد و رستاخيز. آرى هنگامى كه اين حوادث واقع شود، انسان ، نتيجه اعمال نيك و بد خود را مى بيند (و اين جمله اى است كه در تقدير است ). سپس انسانها را مخاطب ساخته و سرنوشت آنها را در مسيرى كه در پيش دارند براى آنها روشن مى كند، مى فرمايد: «اى انسان تو با تلاش و رنج و زحمت به سوى پروردگارت پيش مى روى ، و سرانجام او را ملاقات خواهى كرد» (يا ايها الانسان انك كادح الى ربك كدحا فملاقيه ).
«كدح » (بر وزن مدح ) به معنى تلاش و كوششى است كه با رنج و تعب همراه باشد، و در جسم و جان اثر بگذارد، و لذا به گاو سخت كوشى كه آثار كار كردن در جسم او ظاهر شده «ثور فيه كدوح » مى گويند. در تفسير «كشاف » و «فخر رازى » و «روح المعانى » آمده است كه : اين كلمه در اصل به معنى خراشى است كه بر پوست تن وارد مى شود، و به همين مناسبت به تلاشهايى كه در روح انسان اثر مى گذارد، اطلاق شده است . اين آيه اشاره به يك اصل اساسى در حيات همه انسانها است ، كه همواره زندگى آميخته با زحمت و رنج و تعب است ، حتى اگر هدف رسيدن به متاع دنيا باشد، تا چه رسد به اينكه هدف آخرت و سعادت جاويدان و قرب پروردگار باشد، اين طبيعت زندگى دنيا است ، حتى افرادى كه در نهايت رفاه زندگى مى كنند آنها نيز از رنج و زحمت و درد بر كنار نيستند. تعبير به «ملاقات پروردگار» در اينجا، خواه اشاره به ملاقات صحنه قيامت كه صحنه حاكميت مطلقه او است باشد، يا ملاقات جزا و پاداش و كيفر او، يا ملاقات خود او از طريق شهود باطن ، نشان مى دهد كه اين رنج و تعب تا آن روز ادامه خواهد يافت ، و زمانى به پايان مى رسد كه پرونده اين دنيا بسته شود و انسان با عملى پاك خداى خويش را ملاقات كند. آرى راحتى بى رنج و تعب ، تنها در آنجا است . خطاب به «انسان » كه همه نوع انسان را شامل مى شود (با توجه به تكيه بر انسانيت انسان ) بيانگر اين حقيقت است كه خداوند نيروهاى لازم را براى اين حركت مستمر الهى در وجود اين اشرف مخلوقات آفريد. و تكيه بر عنوان «رب » (پروردگار) اشاره به اين است كه اين سعى و تلاش جزئى از برنامه ربوبيت و تكامل و تربيت انسان است . آرى ما همه مسافرانى هستيم كه از سرحد عدم بار سفر بسته ، و به اقليم
وجود گام نهاده ايم ، ما همه رهرو منزل عشق او هستيم ، و به طلبكارى مهر گياه رخ دوست آمده ايم . نظير اين تعبير در آيات ديگر قرآن نيز آمده است ، مانند: و ان الى ربك المنتهى : «و اينكه همه امور به پروردگارت باز مى گردد و تمام خطوط به او منتهى مى شود» (نجم ۴۲) و نيز مى فرمايد و الى الله المصير «بازگشت همه به سوى خداوند است » (فاطر ۱۸). و آيات ديگر كه همه حاكى از اين سير دائمى تكامل موجودات به سوى پروردگار متعال است . ولى در اينجا انسانها به دو گروه تقسيم مى شوند همانگونه كه مى فرمايد: «اما كسى كه نامه اعمالش به دست راستش داده شده » (فاما من اوتى كتابه بيمينه ). «به زودى حساب آسانى براى او مى شود» (فسوف يحاسب حسابا يسيرا). «و مسرور و خوشحال به اهل و خانواده اش باز مى گردد» (و ينقلب الى اهله مسرورا). اينها كسانى هستند كه در مدار اصلى آفرينش ، در همان مدارى كه خداوند براى اين انسان و سرمايه ها و نيروهاى او تعيين كرده حركت مى كنند، و تلاش و كوشش آنها همواره براى خدا، و سعى و حركتشان به سوى خدا است ، در آنجا نامه اعمالشان را به دست راستشان مى دهند كه اين نشانه پاكى عمل و
صحت ايمان و نجات در قيامت است ، و مايه سرافرازى و سربلندى در برابر اهل محشر هنگامى كه در پاى ميزان عدل قرار مى گيرند، ميزانى كه كمترين وزنها را مى سنجد، خداوند حساب را بر آنها آسان مى گيرد، از لغزشهايشان مى گذرد، و به خاطر ايمان و اعمال صالح ، سيئات آنها را تبديل به حسنات مى كند. در اينكه منظور از «حساب يسير» چيست بعضى گفته اند: منظور حساب سهل و آسان است كه سخت گيرى و دقت در آن نباشد، از سيئات بگذرد و حسنات را پاداش دهد. در حديثى از پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى خوانيم : ثلاث من كن فيه حاسبه الله حسابا يسيرا، و ادخله الجنة برحمته . قالوا: و ما هى يا رسول الله ؟! قال : تعطى من حرمك ، و تصل من قطعك و تعفو عمن ظلمك : «سه چيز در هر كس باشد خداوند حساب او را آسان مى كند، و او را به رحمتش در بهشت وارد مى سازد. عرض كردند: آنها چه چيز است اى رسول خدا؟! فرمود: عطا كنى به كسى كه تو را محروم كرده ، و پيوند برقرار سازى با كسى كه از تو بريده ، و عفو كنى كسى را كه به تو ستم كرده است ». اين مطلب نيز از روايات استفاده مى شود كه دقت و سخت گيرى در حساب در قيامت به ميزان عقل و دانش انسانها بستگى دارد، چنانكه امام باقر (عليه السلام ) مى فرمايد: انما يداق الله العباد فى الحساب يوم القيامة على ما آتاهم من العقول فى الدنيا: «خداوند در قيامت در حساب بندگان به اندازه عقلى كه در دنيا به آنها داده است دقت و سخت گيرى مى كند»!.
و براى «اهل » در آيات فوق تفسيرهاى مختلفى ذكر كرده اند، بعضى گفته اند: منظور همسر و فرزندان با ايمان او است كه مؤ منان در بهشت به آنها مى رسند، و اين خود نعمت بزرگى است كه انسان افراد مورد علاقه اش را در بهشت ببيند، و در كنار آنها باشد. بعضى ديگر «اهل » را به معنى حوريان بهشتى گرفته اند كه براى مؤ منان تعيين شده اند، و بعضى آن را به افراد با ايمانى كه در دنيا مورد علاقه او بودند و در خط او قرار داشتند تفسير كرده اند. جمع ميان اين معانى نيز ممكن است . نكته : نكته ها: ۱ - يك حديث اعجازآميز در حديثى از امير مؤ منان على (عليه السلام ) در تفسير «اذا السماء انشقت » آمده است كه فرمود انها تنشق من المجرة : «آسمانها از كهكشان جدا مى شود»! اين حديث پرمعنى و قابل دقت است ، و از معجزات علمى محسوب مى شود، از حقيقتى پرده برمى دارد كه در آن زمان هيچيك از دانشمندان به آن نرسيده بودند و آن اينكه دانشمندان فلكى امروز با مشاهدات نجومى خود به وسيله تلسكوبهاى عظيم و نيرومند ثابت كرده اند كه عالم مجموعه اى است از كهكشانها و هر كهكشان مجموعه اى است از منظومه ها و ستارگان ، و به همين دليل آنها را شهرهاى ستارگان مى نامند، كهكشان راه شيرى معروف كه با چشم قابل مشاهده است مجموعه عظيم و دايره مانندى از همين منظومه ها و ستارگان است ، يك طرف
از آن بقدرى از ما دور است كه ستارگانش را به صورت ابرى سفيد مى بينيم ، ولى در واقع مجموعه نقاط نورانى نزديك به هم است . اما آن طرفش كه به ما نزديك است ستارگانش قابل رؤ يت مى باشد، و همين ستارگانى است كه ما در آسمان شب مى بينيم ، و به اين ترتيب منظومه شمسى ما جزء اين «مجره » (كهكشان ) است . مطابق روايت فوق ، على (عليه السلام ) مى گويد: در آستانه قيامت اين كواكب را كه ما مشاهده مى كنيم از كهكشان جدا مى شود، و نظام همگى به هم مى خورد. چه كسى آن زمان مى دانست كه ستارگانى كه ما مى بينيم در واقع جزء اين كهكشان راه شيرى (مجره ) است جز كسى كه قلبش به عالم غيب مربوط باشد و از سرچشمه علم خدا سيراب گردد. ۲ - دنيادار رنجها و دردهاست تعبير به «كادح » در آيات فوق كه اشاره به تلاش و كوشش آميخته با رنج و زحمت است ، با توجه به اينكه مخاطب در آن همه انسانها مى باشند، بيانگر اين واقعيت است كه طبيعت زندگى اين جهان در هيچ مرحله خالى از مشكلات ، ناراحتيها، و رنج و مشقت نيست ، خواه اين مشكلات جنبه جسمانى و بدنى داشته باشد، و يا جنبه روحى و فكرى و يا هر دو، و هيچكس را خالى از آن نمى بينيم . در حديث بسيار پرمعنايى از امام على بن الحسين (عليه السلام ) مى خوانيم : الراحة لم تخلق فى الدنيا و لا لاهل الدنيا، انما خلقت الراحة فى الجنة و لاهل الجنة ، و التعب و النصب خلقا فى الدنيا، و لاهل الدنيا، و ما اعطى احد منها جفنة الا اعطى من الحرص مثليها، و من اصاب من الدنيا اكثر،
كان فيها اشد فقرا لانه يفتقر الى الناس فى حفظ امواله ، و تفتقر الى كل آلة من آلات الدنيا، فليس فى غنى الدنيا الراحة !
- ((راحتى و آسايش در دنيا و براى اهل دنيا وجود ندارد، راحتى و آسايش تنها در بهشت است ، و براى اهل بهشت ! رنج و تعب در دنيا آفريده شده ، و براى اهل دنيا، و (به همين دليل ) هر كسى پيمانه اى از آن به دست مى آورد دو برابر آن حرص نصيب او مى شود، و كسانى كه از دنيا بيشتر دارند فقيرترند! زيرا محتاج ديگران در حفظ اموال خويشند، و به وسائل و ادوات زيادى براى حفظ آن نيازمندند، بنابراين در ثروت دنيا راحتى نيز وجود ندارد)).
سپس امام (عليه السلام ) در ذيل اين حديث فرمود: كلا ما تعب اولياء الله فى الدنيا للدنيا، بل تعبوا فى الدنيا للاخرة : «هرگز دوستان خدا در دنيا به خاطر دنيا رنج و تعب نمى كشند، بلكه رنج و تعب آنها در دنيا براى آخرت است »!.
ََآيه ۱۰ - ۱۵
آيه و ترجمه
وَ أَمَّا مَنْ أُوتىَ كِتَبَهُ وَرَاءَ ظهْرِهِ(۱۰) فَسوْف يَدْعُوا ثُبُوراً(۱۱) وَ يَصلى سعِيراً(۱۲) إِنَّهُ كانَ فى أَهْلِهِ مَسرُوراً(۱۳) إِنَّهُ ظنَّ أَن لَّن يحُورَ(۱۴) بَلى إِنَّ رَبَّهُ كانَ بِهِ بَصِيراً(۱۵) ترجمه : ۱۰ - و اما كسى كه نامه اعمالش پشت سرش داده شده . ۱۱ - به زودى فريادش بلند مى شود كه اى واى بر من كه هلاك شدم ! ۱۲ - و در شعله هاى سوزان آتش دوزخ مى سوزد. ۱۳ - او در ميان خانواده اش پيوسته (از كفر و گناه خود) مسرور بود! ۱۴ - او گمان مى كرد هرگز بازگشت نمى كند. ۱۵ - آرى پروردگارش نسبت به او بينا بود (و اعمالش را براى حساب ثبت كرد). تفسير : آنها كه از شرم نامه اعمال را پشت سر مى گيرند! به دنبال بحثى كه در آيات قبل پيرامون اصحاب اليمين (مؤ منانى كه نامه اعمالشان به دست راستشان داده مى شود) گذشت در اين آيات از كفار
و مجرمان و چگونگى نامه اعمال آنها سخن مى گويد، نخست مى فرمايد: «اما كسى كه نامه عملش را به پشت سرش داده اند» (و اما من اوتى كتابه وراء ظهره ). «به زودى فرياد مى زند اى واى بر من كه هلاك شدم »! (فسوف يدعوا ثبورا). «و در شعله هاى سوزان آتش دوزخ مى سوزد» (و يصلى سعيرا). در اينكه چگونه نامه اعمالشان را به پشت سرشان مى دهند، و چگونه اين آيه با آياتى كه مى گويد نامه اعمالشان را به دست چپشان مى دهند، جمع مى شود؟ مفسران تفسيرهاى گوناگونى ذكر كرده اند: بعضى گفته اند: دست راست آنها را به گردنشان زنجير مى كنند، و نامه اعمالشان را به دست چپ و از پشت سر مى دهند كه نشانه ذلت و سرافكندگى و شرمسارى است . بعضى ديگر گفته اند: هر دو دست آنها را مانند اسيران از پشت سر مى بندند و نامه اعمالشان را به دست چپشان مى دهند. بعضى ديگر گفته اند: با توجه به آيه ۴۷ سوره نساء كه مى گويد من قبل ان نطمس وجوها فنردها على ادبارها: «پيش از آنكه صورتهايى را محو كنيم و به پشت سر باز گردانيم » اين گروه مجرمان صورتهايشان به عقب برگشته ، و بايد نامه اعمالشان را شخصا بخوانند، لذا آن را به دست چپ آنها در پشت سر مى دهند. ولى مناسبتر اين است كه گفته شود اصحاب اليمين با سرافرازى و افتخار و مباهات نامه اعمالشان را به دست راست گرفته و صدا مى زنند: هاؤ م اقراءو
كتابيه : «اى اهل محشر! بياييد و نامه اعمال ما را بگيريد و بخوانيد» (حاقه ۱۹) اما وقتى مجرمان تبهكار نامه اعمالشان را به دست چپشان مى دهند آنها از شرمسارى و ذلت دست را پشت سر مى گيرند، تا اين سند جرم و فضاحت كمتر ديده شود، ولى چه فايده كه در آنجا چيزى پنهان شدنى نيست . جمله «يدعوا ثبورا» اشاره به تعبيرى است كه عرب به هنگام بروز يك حادثه خطرناك دارد، و فرياد مى زند: «وا ثبورا»! يعنى اى واى كه هلاك شدم (توجه داشته باشد كه «ثبور» به معنى هلاكت است ). ولى اين آه و ناله و داد و فرياد به جايى نمى رسد، و به دنبال آن «و يصلى سعيرا» است يعنى وارد آتش سوزان جهنم مى شود. سپس به بيان علت اين سرنوشت شوم پرداخته مى فرمايد: ((اين به علت آن است كه او در ميان اهل و خانواده خود پيوسته (از كفر و گناه خويش ) مسرور بود)) (انه كان فى اهله مسرورا). سرورى آميخته با غرور، و غرورى آميخته با غفلت و بيخبرى از خدا، سرورى كه نشانه دلبستگى سخت به دنيا و بى اعتنايى به جهان پس از مرگ بود. بديهى است سرور و خوشحالى ذاتا مذموم و نكوهيده نيست ، بلكه مؤ من بايد به لطف خدا مسرور و در معاشرت گشاده رو و بشاش باشد، سرورى مذموم است كه انسان را از ياد خدا غافل كند و در شهوات غوطه ور سازد. و لذا در آيه بعد مى افزايد: «اين به خاطر آن است كه او گمان مى كرد هرگز بازگشت نمى كند» و معادى در كار نيست ! (انه ظن ان لن يحور). در حقيقت منشاء اصلى بدبختى او اعتقاد فاسد و گمان باطلش دائر بر نفى
معاد بود، و همين اعتقاد باعث غرور و سرور او شد، او را از خدا دور ساخت و در شهوات غوطه ور نمود، تا آنجا كه دعوت انبيا را به باد استهزا گرفت ، و وقتى به سراغ خانواده خود مى آمد از اين استهزا و سخريه شاد و خوشحال بود، همين معنى در آيه ۳۱ سوره مطففين و اذا انقلبوا الى اهلهم انقلبوا فكهين نيز آمده ، همچنين در داستان «قارون » آن ثروتمند مغرور و از خدا بيخبر آمده است كه آگاهان بنى اسرائيل به او مى گفتند: لا تفرح ان الله لا يحب الفرحين : «اينقدر شادى مغرورانه مكن كه خداوند شادى كنندگان مغرور را دوست نمى دارد» (قصص - ۷۶). «لن يحور» (هرگز بازگشت نمى كند) از ماده «حور» (بر وزن غور) در اصل به معنى تردد و رفت و آمد است ، خواه اين رفت و آمد در عمل بوده باشد، يا تفكر و انديشه ، و لذا به گردش آب در حوض و استخر اين كلمه اطلاق مى شود، و «محور» به ميله اى مى گويند كه چرخ بر دور آن گردش مى كند، «محاوره » به معنى رفت و آمد و رد و بدل كردن بحث است ، و «حوار» نيز به همين معنى است ، و گاه به معنى داد و فريادى است كه به هنگام مباحثه بلند مى شود. و «تحير» نيز نتيجه رفت و آمد فكر در يك مساءله است كه لازمه آن سرگردانى در عمل است . بعضى معتقدند ريشه اين كلمه «حبشى » است ، و از ابن عباس نقل شده كه مى گويد من معنى اين جمله را در قرآن نمى دانستم ، تا اينكه از يك عرب بيابانى شنيدم كه به دخترك خود گفت : «حورى »! يعنى بازگرد. تعبير به «حوارى » در مورد نزديكان حضرت مسيح (عليه السلام ) يا نزديكان هر كس
شايد نيز به همين مناسبت باشد كه آنها نزد او رفت و آمد دارند. بعضى نيز آن را از ماده «حور» به معنى شستن و سفيد كردن دانسته اند، چرا كه آنها قلوب مردم را از زنگار شرك و گناه پاك مى كردند و «حوريان » بهشتى را از اين رو به اين نام ناميده اند كه سفيد پوستند و يا سفيدى چشمانشان بسيار شفاف است !. بعضى نيز گفته اند اطلاق اين كلمه به حوريان بهشتى بخاطر اين است كه آنها بقدرى زيبا هستند كه چشم از ديدنشان حيران مى شود. ولى به هر حال اين واژه در آيه مورد بحث به معنى بازگشت و معاد است ضمنا اين آيه نشان مى دهد كه عدم ايمان به رستاخيز سرچشمه غفلت و غرور و آلودگى به انواع گناهان مى شود. و در آخرين آيه مورد بحث براى نفى عقائد باطل آنها مى فرمايد: «آرى پروردگارش نسبت به او بينا بود» (بلى ان ربه كان به بصيرا). همه اعمال او را ثبت و ضبط نمود، و براى روز حساب در نامه اعمالش منعكس ساخت . تعبير اين آيه همانند آيه قبل «يا ايها الانسان انك كادح الى ربك كدحا فملاقيه » مى تواند به منزله دليلى بر مساءله معاد محسوب شود، به خصوص اينكه در هر دو آيه روى عنوان «رب » تكيه شده است ، چرا كه سير تكاملى انسان به سوى پروردگار هرگز نمى تواند با مرگ متوقف گردد، و زندگى دنيا كمتر از آن است كه هدف چنين سيرى باشد. و نيز بصير بودن خداوند نسبت به اعمال آدمى ، و ثبت و ضبط آنها حتما بايد مقدمه اى براى حساب و جزا باشد و گرنه بيهوده است .
ََآيه ۱۶ - ۲۵
آيه و ترجمه
فَلا أُقْسِمُ بِالشفَقِ(۱۶) وَ الَّيْلِ وَ مَا وَسقَ(۱۷) وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسقَ(۱۸) لَترْكَبنَّ طبَقاً عَن طبَقٍ(۱۹) فَمَا لهَُمْ لا يُؤْمِنُونَ(۲۰) وَ إِذَا قُرِىَ عَلَيهِمُ الْقُرْءَانُ لا يَسجُدُونَ (۲۱) بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا يُكَذِّبُونَ(۲۲) وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُوعُونَ(۲۳) فَبَشرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ(۲۴) إِلا الَّذِينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصلِحَتِ لهَُمْ أَجْرٌ غَيرُ مَمْنُونِ(۲۵)
ترجمه : ۱۶ - سوگند به شفق ! ۱۷ - و سوگند به شب و آنچه را جمع آورى مى كند. ۱۸ - و سوگند به ماه آنگاه كه بدر كامل مى شود. ۱۹ - كه همه شما دائما از حالى به حال ديگر منتقل مى شويد. ۲۰ - پس چرا آنها ايمان نمى آورند؟ ۲۱ - و هنگامى كه قرآن بر آنها خوانده شود سجده نمى كنند؟ ۲۲ - بلكه كافران پيوسته آيات الهى را تكذيب مى كنند. ۲۳ - و خداوند آنچه را در دل پنهان مى دارند به خوبى مى داند. ۲۴ - پس آنها را به عذاب دردناك بشارت ده . ۲۵ - مگر آنها كه ايمان آورده اند و اعمال صالح انجام داده اند كه براى آنها پاداشى است قطع نشدنى . تفسير : دائما دگرگون مى شويد! به دنبال بحثى كه در آيات گذشته پيرامون سير تكاملى انسان به سوى خداوند آمد. در اين آيات براى تاءكيد اين مطلب و توضيح بيشتر مى فرمايد: «سوگند به شفق » (فلا اقسم بالشفق ). «و سوگند به شب و آنچه را از امور پراكنده جمع مى كند» (و الليل و ما وسق ). «و سوگند به ماه آنگاه كه كامل مى شود و به صورت بدر در مى آيد»
(و القمر اذا اتسق ). «كه همه شما دائما از حالى به حال ديگر منتقل مى شويد» (لتركبن طبقا عن طبق ). «لا» در جمله «فلا اقسم » همانگونه كه سابقا هم اشاره كرده ايم «زائده » و براى تاءكيد است ، هر چند بعضى احتمال داده اند كه براى نفى باشد، يعنى سوگند ياد نمى كنم ، به خاطر اينكه مطلب عيان است و حاجتى به سوگند ندارد، و يا اينكه مطلب بقدرى مهم است كه درخور اين سوگندها نيست ، و يا اينكه اين امورى كه به آن سوگند ياد شده است آنقدر اهميت دارد كه سزاوار است به آن قسم ياد نشود. ولى معنى اول (زائده و تاءكيد بودن ) از همه مناسبتر است . «شفق » به گفته «راغب » در «مفردات » آميخته شدن روشنايى روز به تاريكى شب است ، و لذا واژه «اشفاق » به معنى توجه و عنايت آميخته با ترس به كار مى رود، فى المثل هر گاه انسان نسبت به كسى علاقه داشته باشد و در عين حال از حوادثى درباره او بيمناك گردد به اين حالت «اشفاق » گويد و آن شخص را «مشفق ». ولى فخر رازى معتقد است كه واژه «شفق » در اصل به معنى «رقت » و «نازكى » است ، و لذا به لباس بسيار نازك «شفق » مى گويند و حالت «شفقت » به همان حالت رقت قلب اطلاق مى شود (ولى گفته راغب صحيحتر به نظر مى رسد). به هر حال منظور از «شفق » در اينجا همان روشنى آميخته با تاريكى در آغاز شب است ، و از آنجا كه در آغاز شب نخست سرخى كمرنگى در افق مغرب پيدا مى شود، و بعد جاى خود را به سفيدى مى دهد، اختلاف شده است
كه آيا شفق به آن سرخى اطلاق مى شود، يا سفيدى ، مشهور و معروف در ميان علما و دانشمندان و مفسران همان معنى اول است كه در اشعار نيز روى آن تكيه شده است ، و شفق را به «دماء الشهداء» (خون شهيدان ) تشبيه كرده اند. ولى بعضى معنى دوم را انتخاب كرده اند كه بسيار ضعيف به نظر مى رسد، به خصوص اينكه اگر ريشه لغوى اين واژه را «رقت » بدانيم تناسب با همان سرخى كمرنگ كه نور رقيق آفتاب است دارد. به هر حال از آنجا كه ظهور «شفق » خبر از يك حالت تحول و دگرگونى عميق در جهان مى دهد، و اعلام پايان روز و آغاز شب است ، بعلاوه جلوه و زيبايى خاصى دارد، و از همه گذشته وقت نماز مغرب است ، خداوند به آن سوگند ياد فرموده تا همگان را وادار به انديشه در اين پديده زيباى آسمانى كند. و اما سوگند به شب به خاطر آثار و اسرار زيادى است كه در آن نهفته شده و در گذشته مشروحا از آن سخن گفته ايم . تعبير به «ما وسق » با توجه به اينكه «وسق » به معنى جمع كردن پراكنده هاست اشاره به بازگشت انواع حيوانات و پرندگان و حتى انسانها به خانه ها و لانه هاى خود به هنگام شب است ، كه نتيجه آن آرامش و آسايش عمومى جانداران مى باشد، و يكى از اسرار و آثار پر اهميت شب محسوب مى شود، چنانكه در آيه ۶۱ سوره «غافر» مى خوانيم : الله الذى جعل لكم الليل لتسكنوا فيه : «خداوند كسى است كه شب را براى شما آفريد تا در آن آرامش و سكون
پيدا كنيد». و از اينجا روشن مى شود كه تعبير به «اذا اتسق » كه از همان ماده است نيز به معنى جمع و جور شدن و در اينجا به معنى كمال نور ماه در شب چهاردهم است و مى دانيم كه ماه در اين حالت جلوه فوق العاده اى دارد كه تمام چشمها را به سوى خود جلب مى كند، نور و فروغ آن صفحه زمين را روشن مى كند، روشنايى كمرنگى كه مزاحم آرامش شب نيست ، و در عين حال راه را براى رهروان شب مى گشايد، لذا آيتى از آيات بزرگ خداوند است ، و به همين دليل به آن سوگند ياد فرموده . قابل توجه اينكه هر چهار موضوعى كه در اين آيات به آن سوگند ياد شده است (شفق - شب - موجوداتى كه شب آنها را گردآورى مى كند - ماه در حالت بدر كامل ) همه موضوعاتى است مربوط به هم ، و مكمل يكديگر، و مجموعه اى زيبا و منسجم را تشكيل مى دهد كه انديشه انسان را تحريك مى كند، تا در قدرت عظيم آفرينش بينديشد، و از اين دگرگونيهاى سريع به مساءله معاد و قدرت خداوند بر آن آشناتر شود. و جالب اينكه اين قسمتها اشاره به حالات و دگرگونيهايى است كه پشت سر هم در عالم آفرينش رخ مى دهد، خورشيد سر در نقاب فرو مى برد، شفق كه بقاياى نور آن است ظاهر مى شود، موجودات زنده به سرعت به لانه هاى خود باز مى گردند، ماه در صورت بدر كامل طلوع مى كند) توجه داشته باشيد كه ماه شب چهارده در همان آغاز شب طلوع مى كند و اين سوگندها را مقدمه اى قرار مى دهد براى جمله «لتركبن طبقا عن طبق » كه بيانگر حالات مختلفى است كه انسان در مسير زندگى خود يكى پس از ديگرى پيدا مى كند. و براى اين جمله تفسيرهاى مختلفى ذكر كرده اند از جمله : ۱ - منظور حالات گوناگونى است كه انسان در طريق پر رنج و مشقت خود
به سوى خداوند و كمال مطلق پيدا مى كند، نخست عالم دنيا، بعد جهان برزخ و سپس رستاخيز و حالات مختلف آن (توجه داشته باشيد كه «طبق » از ماده «مطابقه » به معنى قرار دادن چيزى فوق چيز ديگر است ، و به معنى منازلى كه انسان در سير صعودى خود طى مى كند نيز آمده است ). ۲ - منظور حالاتى است كه انسان از هنگامى كه نطفه است تا موقع مرگ مى پيمايد كه بعضى آن را به سى و هفت حالت شماره كرده اند! ۳ - منظور حالات مختلفى است كه انسان در زندگى دنيا از سلامت و بيمارى اندوه و سرور، غم و شادى ، سختى و آسايش ، صلح و جنگ مى پيمايد. ۴ - منظور حالات و شدائد مختلفى است كه انسان در روز قيامت با آن رو به رو مى شود، تا از حساب فارغ گردد، و هر كس به سوى نتيجه كار خويش از بهشت و دوزخ برود. ۵ - منظور حالاتى است كه در اقوام پيشين واقع شده ، يعنى همان حوادث تلخ و شيرين ، و انواع تكذيبها و انكارهاى مخالفان در اين امت نيز واقع مى شود اين معنى در روايتى از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده است . البته جمع ميان اين تفسيرها مانعى ندارد و ممكن است آيه ناظر به همه اين دگرگونيها و تحولات و مراحلى باشد كه انسان در مسير زندگى خود آن را مى پيمايد. بعضى مخاطب در اين آيه را شخص پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) دانسته ، و آيه را اشاره به آسمانهايى مى دانند كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در شب معراج از آنها گذشت ، اما با توجه به اينكه «ب » در «لتركبن » ضمه دارد و معنى جمعى را مى رساند اين تفسير مناسب نيست ، بخصوص اينكه در آيات سابق نيز مخاطب كل انسانها بودند. به هر حال حدوث اين حالات ، و عدم استقرار آدمى بر يك حالت ، از يكسو دليل مخلوق بودن او، و نياز به خالق داشتن است ، چرا كه هر متغيرى حادث ،
و هر حادثى خالقى مى خواهد، و از سوى ديگر دليلى است بر عدم پايدارى اين جهان ، و از سوى سوم نشانه اى است بر حركت مستمر انسان به سوى ذات پروردگار و مساءله معاد، همانگونه كه در آيات قبل آمده بود يا ايها الانسان انك كادح الى ربك كدحا فملاقيه . سپس به عنوان يك نتيجه گيرى كلى از بحثهاى گذشته مى فرمايد: «چرا آنها ايمان نمى آورند»؟! (فما لهم لا يؤ منون ). با اينكه دلائل حق روشن و آشكار است هم دلائل توحيد و خداشناسى و هم دلائل معاد، هم آيات آفاقى كه در آفرينش شب و روز و ماه و خورشيد و نور و ظلمت و طلوع و غروب آفتاب و شفق ، و تاريكى شب ، و تكامل روشنى ماه نهفته است و هم آيات انفسى از لحظه اى كه نطفه در قرارگاه رحم جاى مى گيرد، و مراحل گوناگونى را يكى بعد از ديگرى طى كرده تا به اوج كمال خود در عالم جنين مى رسد، سپس از لحظه تولد تا مرگ مراحل ديگرى را مى پيمايد، با اين نشانه هاى روشن چرا آنها ايمان نمى آورند؟! سپس از كتاب «تكوين » به سراغ كتاب «تدوين » مى رود، و مى افزايد: «چرا هنگامى كه قرآن بر آنها خوانده مى شود در برابر آن خضوع نمى كنند»؟ (و اذا قرى ء عليهم القرآن لا يسجدون ). قرآنى كه همچون آفتاب ، خود دليل خويشتن است ، نور اعجاز از جوانب مختلف آن مى درخشد، و محتواى آن دليل روشنى است بر اينكه از سرچشمه وحى گرفته شده . قرآنى كه هر ناظر بى طرف مى داند ممكن نيست زاييده مغز بشرى باشد،
آن هم بشرى كه هرگز درس نخوانده بود، و در يك محيط تاريك و ظلمانى و مملو از خرافات پرورش يافته بود. منظور از «سجده » در اينجا خضوع و تسليم و اطاعت است و سجده معروف كه پيشانى را در آن بر زمين مى گذارند يكى از مصداقهاى اين مفهوم كلى است ، و شايد به همين دليل در بعضى از روايات آمده است كه وقتى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) اين آيات را تلاوت فرمود سجده كرد. البته طبق فتاواى معروف فقهاى اهل بيت (عليه السلام ) اين سجده از سجده هاى مستحب قرآن است ، و مذاهب چهارگانه اهل تسنن همه آنها سجده را به هنگام تلاوت اين آيه واجب مى دانند، جز «مالك » كه معتقد است بعد از پايان سوره بايد سجده كرد. در آيه بعد مى افزايد: «بلكه كافران پيوسته آيات الهى و معاد و رستاخيز را تكذيب مى كنند» (بل الذين كفروا يكذبون ). به كار بردن «فعل مضارع » در اينجا كه معمولا براى استمرار مى آيد گواه براى معنى است كه آنها در تكذيبهاى خود اصرار داشتند، اصرارى كه از روح لجاج و عناد سرچشمه مى گرفت ، تكذيبى كه از نارسايى دلائل حق نبود بلكه به خاطر تعصب و تقليد كوركورانه از نياكان و حفظ منافع مادى و كسب
آزادى براى اشباع هوسهاى شيطانى بود. سپس با لحنى تهديدآميز مى فرمايد: «خداوند آنچه را آنها در درون دل پنهان مى دارند به خوبى مى داند» (و الله اعلم بما يوعون ). خداوند از نيات و اهداف آنها، و انگيزه هايى كه سبب اين تكذيبهاى مستمر مى گردد، با خبر است هر قدر آنها بر آن پرده پوشى كنند و سرانجام كيفر همه آن را به آنها خواهد داد. «يوعون » از ماده «وعاء» به معنى ظرف است همانگونه كه در عبارت معروف نهج البلاغه از على (عليه السلام ) نقل شده كه فرمود: ان هذه القلوب اوعية فخيرها اوعاها: اين دلها ظرفهائى است و بهترين آنها دلى است كه حفظ و نگهدارى و ظرفيتش بيشتر باشد! و در آيه بعد مى فرمايد: «پس آنها را به عذاب دردناك بشارت ده » (فبشرهم بعذاب اليم ). تعبير به «بشارت » كه معمولا در خبرهاى خوش به كار مى رود در اينجا نوعى طعن و سرزنش است ، اين در حالى است كه مؤ منان را حقيقتا بشارت به نعمتهاى گسترده بهشتى مى دهد، تا تكذيب كنندگان دوزخى در حسرت و اندوه فرو روند. در آخرين آيه اين سوره ، به صورت يك استثناء بار ديگر به سرنوشت مؤ منان صالح العمل اشاره كرده ، مى فرمايد: «مگر كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند كه براى آنها پاداشى است ثابت و لا ينقطع و خالى از هرگونه نقصان
و منت » (الا الذين آمنوا و عملوا الصالحات لهم اجر غير ممنون ) «ممنون » از ماده «من » هم به معنى «قطع » و «نقصان » آمده است ، و هم «منت » (واژه منون به معنى مرگ نيز از همين ماده است ) و ممكن است همه اين معانى در اينجا جمع باشد، زيرا نعمتهاى آخرت بر عكس نعمتهاى دنيا كه ناپايدار و هم نقصان پذير، و غالبا آميخته با عوارض نامطلوب ، و يا منت اين و آن است ، هيچگونه منت و نقصان و فناء و عوارض نامطلوب در آن راه ندارد جاودانى است . نقصان ناپذير است ، خالى از هرگونه ناملائمات و هرگونه منت است . آيا اين «استثناء متصل » است يا «منقطع » در ميان مفسران بحث است ، بعضى احتمال داده اند منقطع باشد، يعنى شرح حال كفار را كه در آيات قبل بود رها كرده و به سراغ پاداش جاويدان مؤ منان مى رود. ولى مناسبتر اين است كه استثناء متصل باشد، و هدف اين است كه راه بازگشت را به روى كفار بگشايد، و بفرمايد: اين عذاب اليم از كسانى كه توبه كنند و ايمان آورند و اعمال صالح انجام دهند قطعا برداشته مى شود، و پاداش دائم و نقصان ناپذير به آنها مى دهد. نكته : نكته : مرحوم طبرسى در مجمع البيان از آيات اخير اين سوره اولا اصل اختيار و آزادى اراده را استفاده مى كند، چرا كه ملامت بر ترك سجده ، و ترك ايمان ، در مورد افراد مجبور، از خداوند حكيم قبيح است ، و اينكه مى فرمايد: فما لهم لا يؤ منون و اذا قرى ء عليهم القرآن لا يسجدون دليل روشنى است بر مساءله اختيار، و ثانيا ملامت بر ترك سجده دليل بر اين است كه كفار همانگونه
كه مكلف به اصول دين هستند مكلف به فروع نيز مى باشند (اين سخن بنابراين است كه سجده در آيه فوق به معنى همان سجده معهود نماز باشد و يا لااقل معنى گسترده اى داشته باشد كه آن را شامل شود). خداوندا! در آن روز كه همگى در دادگاه عدل تو حضور مى يابند حساب را بر ما آسان گردان . پروردگارا! در اين مسيرى كه همه بندگان به سوى تو حركت مى كنند ما را در پيمودن صراط مستقيم يارى فرما. بارالها! ما در برابر قرآن كريمت سر تعظيم فرود آورده ايم ، توفيق عمل به آن را نيز به همه ما مرحمت نما. آمين يا رب العالمين
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
