تفسیر:المیزان جلد۱۱ بخش۱
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
آيات ۱۰۰ - ۱۰۸ سوره هود
ذَلِك مِنْ أَنبَاءِ الْقُرَى نَقُصُّهُ عَلَيْك مِنهَا قَائمٌ وَ حَصِيدٌ(۱۰۰)
وَ مَا ظلَمْنَاهُمْ وَلَكِن ظلَمُوا أَنفُسَهُمْ فَمَا أَغْنَت عَنهُمْ آلِهَتهُمُ الَّتى يَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مِن شَئ لَّمَّا جَاءَ أَمْرُ رَبِّك وَ مَا زَادُوهُمْ غَيرَ تَتْبِيبٍ(۱۰۱)
وَ كَذَلِك أَخْذُ رَبِّك إِذَا أَخَذَ الْقُرَى وَ هِىَ ظالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلِيمٌ شدِيدٌ(۱۰۲)
إِنَّ فى ذَلِك لاَيَةً لِّمَنْ خَاف عَذَابَ الاَخِرَةِ ذَلِك يَوْمٌ مجْمُوعٌ لَّهُ النَّاس وَ ذَلِك يَوْمٌ مَّشهُودٌ(۱۰۳)
وَ مَا نُؤَخِّرُهُ إِلّا لاَجَلٍ مَّعْدُودٍ(۱۰۴)
يَوْمَ يَأْتِ لا تَكلَّمُ نَفْسٌ إِلّا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شقِىُّ وَ سَعِيدٌ(۱۰۵)
فَأَمَّا الَّذِينَ شُقُوا فَفِى النَّارِ لهَُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَ شهِيقٌ(۱۰۶)
خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَات وَ الاَرْض إِلّا مَا شاءَ رَبُّك إِنَّ رَبَّك فَعَّالٌ لِّمَا يُرِيدُ(۱۰۷)
وَ أَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِى الجَْنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوات وَ الاَرْض إِلّا مَا شاءَ رَبُّك عَطاءً غَيرَ مَجْذُوذٍ(۱۰۸)
اين از خبرهاى آن دهكده ها است كه برايت قصه مى كنيم، بعضى (از آن ها) بپاست، و بعضى ديگر منقرض و نابود شده است.(۱۰۰)
ما ستمشان نكرديم، بلكه خود ايشان به خود ستم كردند و همين كه فرمان پروردگارت بيامد، خدايانشان كه به جاى پروردگار مى پرستيدند، كارى براى ايشان نساختند و جز خسرانشان نيفزودند. (۱۰۱)
مؤاخذه كردن پروردگارت وقتى دهكده ها را مؤ اخذه كند، چنين است. آرى، مؤاخذه او، الم انگيز و سخت است.(۱۰۲)
و در اين، براى كسى كه از عذاب قيامت بترسد، عبرتى (تكان دهنده) است و قيامت روزى است كه همه مردم براى (درك) آن يك جا جمع مى شوند و اين، روز حضور يافتن (همه) است.(۱۰۳)
و آن را جز براى مدتى معين مؤخر نمى داريم.(۱۰۴)
روزى بيايد كه هيچ كس جز به اذن او سخن نگويد و برخى از آنان بدبخت باشد (و برخى) نيكبخت.(۱۰۵)
اما كسانى كه بدبخت اند، در آتش اند و براى آن ها زفير و شهيق است.(۱۰۶)
و تا آسمان ها و زمين هست در آن جاودانند، مگر آنچه پروردگار تو بخواهد كه پروردگارت هرچه بخواهد، مى كند.(۱۰۷)
اما كسانى كه نيكبخت اند، در بهشت اند و تا آسمان ها و زمين هست، در آن جاودانند، مگر آنچه خداى تو بخواهد كه اين بخششى قطع نشدنى است. (۱۰۸)
در اين آيات، به داستان هاى قبل بازگشت نموده و نظرى اجمالى و كلى در آن ها نموده و سنت خدا را در ميان بندگانش خلاصه مى كند، و آثار شومى را كه شرك به خدا براى امم گذشته به بار آورد و آنان را به هلاكت در دنيا و عذاب جاودانه آخرت مبتلا نمود بر مى شمارد، تا عبرت گيران عبرت گيرند.
دو احتمال در معناى: «أنبَاء القُرَى»
«ذَلِك مِنْ أَنبَاءِ الْقُرَى نَقُصُّهُ عَلَيْك مِنهَا قَائمٌ وَ حَصِيدٌ»:
كلمۀ «ذَلِكَ»، اشاره است به داستان هاى قبل، و چون كلمه «مِن» تبعيضى است، معناى آيه چنين مى شود: اين داستان ها كه برايت آورديم، پاره اى از داستان هاى شهرها و دهكده ها، يا اهل آن ها است، كه ما برايت شرح داديم.
كلمۀ «حَصِيد»، از ماده «حصد» است، كه به معناى بريدن و درو كردن زراعت است.
داستان هاى امم گذشته را به زراعت تشبيه كرده، چون گاهى ايستاده و گاهى درو شده است. و معناى آن در صورتى كه مقصود از «قُرَى»، خود دهكده ها باشد، نه اهل آن ها، اين است كه:
برخى از دهكده ها كه ما برايت داستان كرديم، دهكده هايى است كه به كلّى از بين نرفته و هنوز آثارى از آن ها باقى است. مانند دهكده قوم لوط كه هنوز - يعنى در عصر نزول قرآن - آثارش باقى است، و بيننده را به ياد آن قوم مى اندازد.
آرى، از آيه «وَ لَقَد تَرَكنَا مِنهَا آيَةً بَيِّنَةً لِقَومٍ يَعقِلُونَ»، و آيه «وَ إنَّكُم لَتَمُرُّونَ عَلَيهِم مُصبِحِينَ وَ بِاللَّيلِ أفَلَا تَعقِلُون» بر مى آيد كه در عصر نزول قرآن، آثارى از قوم لوط باقى بوده است.
و اگر منظور از «قُرَى»، اهل قرى باشد، معنايش اين مى شود: از اين امم و اقوام، بعضى هنوز پابرجايند و به كلّى منقرض نشده اند، مانند امّت نوح و صالح. و برخى ديگر، به كلّى منقرض شده اند. مانند قوم لوط كه احدى از ايشان نجات نيافت و همه از بين رفتند، مگر خانواده لوط - لوط نيز جزء قومش نبود.
«وَ مَا ظلَمْنَاهُمْ وَلَكِن ظلَمُوا أَنفُسهُمْ»:
يعنى: ما در فرو فرستادن عذاب، بر ايشان ستم نكرديم، بلكه هلاكتشان، اثر شرك و فسقشان بود. خودشان به خاطر شرك ورزيدن و بيرون شدن از زىّ بندگى، به خود ستم كردند.
آرى، هر عملى كه به دنبال خود عقوبتى داشته باشد، از دو صورت خالی نيست: يا عمل ظلم است و يا عقوبت آن. و وقتى عقوبت ظلم نباشد، قهرا عمل ظلم است، كه عقوبت به بار آورده.
مراد از اين كه آلهه مشركان، جز بر هلاكت و تباهى خوانندگان خويش نيفزودند
پس خلاصه كلام اين مى شود:
اگر ما عذابشان كرديم، به خاطر ظلمشان بود. و لذا به دنبال آن فرموده: «فَمَا أغنَت عَنهُم آلِهَتُهُم...». و از نظم آن كلام و اين دنباله، چنين بر مى آيد كه: ما ايشان را به عذاب خود گرفتيم و خدايانشان كارى برايشان صورت ندادند.
پس معلوم شد حرف «فاء» در «فَمَا أغنَت»، كه تفريع را مى رساند، جمله مذكور را بر ماقبل خود تفريع نموده، معناى آن را بدين صورت در مى آورد:
ما ايشان را به عذاب خود گرفتيم. پس در اين باره، خدايانى كه ايشان به جاى پروردگار متعال مى پرستيدند تا خيرى برايشان جلب نموده و شرى از ايشان بگردانند، كارى برايشان نكردند. و چون امر پروردگارت مبنى بر عذاب آن ها بيامد (و يا چون عذاب پروردگارت بيامد)، شرّى از ايشان دفع نكردند.
«وَ مَا زَادُوهُم غَيرَ تَتبِيب » - «تتبيب»، از مصدر «تبب»، به معناى تدمير و هلاك كردن، و در اصل به معناى قطع است، و اين معنا را افاده مى كند كه:
چون به خاطر گناهى كه مقتضى عذابشان بود، (يعنى به خاطر بت پرستی شان)، احساس نزول عذاب نمودند، به بت هاى خود التجاء برده، درخواست رفع بلا نمودند، و چون اين التجاء و درخواست، خود گناه ديگرى بود، لذا باعث شد كه عذابشان شديدتر شده، با عقاب سخت ترى هلاك گردند.
بنابراين، نسبت دادن هلاكت به آلهه آنان، نسبت مجازى است، و هلاكت به طور حقيقت، منسوب است به دعا و التجاى ايشان به آن ها. و التجاء در حقيقت، قائم است به داعى، نه به مدعو.
«وَ كَذَلِك أَخْذُ رَبِّك إِذَا أَخَذَ الْقُرَى وَ هِىَ ظالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلِيمٌ شدِيدٌ»:
كلمۀ «كَذَلِكَ»، اشاره است به گذشته (يعنى به اخبار قرا)، كه پاره اى از مصاديق اخذ خداى تعالى بود، و اينك در اين آيه، مطلق اخذ خدايى را با اخذ ايشان مقايسه نموده، مى فرمايد:
مطلق اخذ او، دردناك و سخت است. و اين بيان، از قبيل تشبيه كلّى به بعضى از مصاديق است در حكم، تا دلالت كند بر اين كه حكم مختص به مصاديق نامبرده نيست، بلكه عمومى و شامل همه افراد است و اين، نوعى شايع از انواع تشبيه است.
و جملۀ «إنَّ أخذَهُ ألِيمٌ شَدِيدٌ»، وجه شبه را كه دردناكى و سختى است، بيان مى كند.
و معناى آيه، اين است كه: همچنان كه اخذ اين اقوام ستمگر: قوم نوح، هود، صالح، لوط، شعيب و قوم فرعون، توسط خدا، اخذى اليم و شديد بود، همچنين هر قوم ستمگر ديگر را كه اخذ كند، اخذش اليم و شديد است. پس بايد همه عبرت گيران، عبرت بگيرند.
«إِنَّ فى ذَلِك لاَيَةً لِّمَنْ خَاف عَذَابَ الاَخِرَةِ ...»:
اين نيز، اشاره است به اخبارى كه خداى تعالى از داستان هاى قراى ستمگر بيان نموده، كه قراى مذكور را به خاطر ظلمشان، به عذابى دردناك اخذ نموده، و اخذ او، همواره همين طور است.
و همين، خود آيتى است براى كسى كه از عذاب حيات آخرت بيمناك است، و علامتى است كه نشان مى دهد خداوند به زودى در آخرت، مجرمان را به جرمشان اخذ نموده و اخذش اليم و شديد خواهد بود. و اين، خود باعث مى شود چنين كسانى عبرت گرفته، از هر چيز كه مستلزم سخط خدا باشد، احتراز جويند.
«ذَلِكَ يَومٌ مَجمُوعٌ لَهُ النَّاسُ» - يعنى: آن روزى كه عذاب آخرت، در آن به وقوع مى پيوندد، روزى است كه همه مردم براى ديدنش جمع مى شوند.
بنابراين، كلمۀ «ذَلِكَ»، اشاره است به روزى كه كلمۀ «عذاب الآخرة» بر آن دلالت دارد. و به قول بعضی ها، به همين جهت به لفظ مذكر آورده شده و نيز ممكن است مذكر آوردن اشاره «ذَلِكَ»، بدين منظور بوده باشد كه مبتداء با خبر تطبيق كند.
و روز قيامت را به روزى توصيف كرده كه مردم براى آن مجموع اند، و نفرموده: «به زودى جمع مى شوند، و يا جمع مى شوند براى آن مردم»، تا دلالت كند بر اين كه جمع شدن مردم براى آن، از اوصاف لازم و لاينفك آن است، و حاجتى نيست به اين كه از آن خبر داده شود.
و با در نظر داشتن اين كه حرف «لام» در كلمه «لَهُ»، براى غايت است، خصوصيت اين روز، اين مى شود كه مردم به خاطر آن مجموع اند. پس اين روز، شأنى دارد كه هيچ روز ديگر ندارد، و آن شأن صورت نمى گيرد، مگر به اين كه همه مردم بدون استثناء جمع شوند و احدى از حضور در آن تخلف نكند.
مردم نيز شأنى دارند كه با آن، تمامى افراد بشر به همديگر ارتباط يافته، اولى با آخرى و آخرى با اولى، در آن مختلط مى شود و بعض با كل مربوط مى شود. و آن شأن، عبارت است از: رسيدگى به حساب اعمالشان، از نظر ايمان و كفر و اطاعت و معصيت. و كوتاه سخن: از نظر سعادت و شقاوت.
پر واضح است كه يك عمل واحد، از يك انسان، از تمامى اعمال گذشته اش كه با اصول باطنی اش ارتباط دارد، سرچشمه گرفته، و اعمال آينده اش كه آن ها نيز با احوال قلبی اش مرتبط است، از آن يك عمل منشأ مى گيرد.
و همچنين، عمل يك انسان با اعمال هر كس كه با او ارتباط دارد، مرتبط مى شود. يعنى يا اعمال آن ها از عمل اين متأثر گشته و يا اعمال ايشان در عمل وى، مؤثر بوده است، و همچنين اعمال انسان هاى گذشته با انسان هاى آينده و اعمال انسان هاى آينده با انسان هاى گذشته، ارتباط دارد.
در بين گذشتگان، پيشوايانى بودند كه يا مردم را هدايت مى كردند و يا گمراه مى ساختند و اعمال آنان در اعمال آيندگان اثر داشته و ايشان مسؤول آنند. همچنان كه در متأخرين، اتباع و دنباله روهايى هستند كه از غرور و فريب پيشوايان گذشته شان پرسش مى شوند، و قرآن كريم در اين باره فرموده: «فَلَنَسئَلَنَّ الَّذِينَ أُرسِلَ إلَيهِم وَ لَنَسئَلَنَّ المُرسَلِينَ».
و نيز فرموده: «وَ نَكتُبُ مَا قَدَّمُوا وَ آثَارَهُم وَ كُلَّ شَئٍ أحصَينَاهُ فِى إمَامٍ مُبِين».
و جزاء و كيفر هم، از حكم فصل و داورى كه حق را از باطل جدا مى سازد، تخلف پذير نيست. و مطلبى كه وضعش چنين باشد، (و آن داورى كه دامنه اش از ابتدا تا انتهاى بشريت گسترش داشته باشد)، جز در روزى كه اولين و آخرين بشر يكجا جمع باشند، و احدى غايب نباشد، صورت نمى گيرد.
توضیحی پیرامون منزلگاه موقت عالَم برزخ
از همين جا مى توان فهميد كه بازجويى از تك تك مردم در قبر، و اجراى پاره اى از ثواب ها و عقاب ها در آن، به طورى كه آيات راجع به عالَم برزخ بدان اشاره نموده، و روايات وارده از پيغمبر «صلى الله عليه و آله و سلم» و امامان اهل بيت «عليهم السلام»، به طور تفصيل از آن خبر مى دهد، غير از مسأله حساب روز قيامت و بهشت و دوزخ جاودانه اى است كه خداوند از آن خبر داده.
چون بازجويى و سؤالى كه افراد در قبر دارند، براى تكميل پرونده اعمال است، تا براى فرارسيدن قيامت بايگانى شود، و بهشت و دوزخ برزخى هم، منزلگاه موقتى است، مانند منزلگاه هاى موقتى كه براى مسافران در وسط راه آماده مى سازند.
آرى، در عالَم برزخ، به طور كامل به حساب كسى نمى رسند، و در آنچه كرده، حكم فصل و جزاى قطعى صادر نمى كنند، همچنان كه آيه «النَّارُ يُعرَضُونَ عَلَيهَا غُدُوّاً وَ عَشِيّاً وَ يَومَ تَقُومُ السَّاعَةُ أدخِلُوا آلَ فِرعَونَ أشَدَّ العَذَاب»، و آيه: «...يُسحَبُونَ * فِى الحَمِيمِ ثُمَّ فِى النَّارِ يُسجَرُون» بدان اشاره دارند. چه از عذاب برزخيان تعبير كرده به عرضه بر آتش، و از عذاب قيامتيان به داخل شدن در آن، كه عذابى است شديدتر، و در دومى از عذاب برزخيان تعبير كرده است به «سحب در حميم» (كشيدن در آب جوشان)، و از قيامتيان به «سجر در نار»، (سوختن در آتش).
و نيز آيه شريفه «وَ لَا تَحسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِى سَبِيلِ اللّهِ أموَاتاً بَل أحيَاءٌ عِندَ رَبِّهِم يُرزَقُونَ * فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضلِهِ وَ يَستَبشِرُونَ بِالَّذِينَ لَم يَلحَقُوا بِهِم مِن خَلفِهِم ألّا خَوفٌ عَلَيهِم وَ لَا هُم يَحزَنُونَ» كه صراحت دارد در اين كه مربوط است به عالَم قبر، و گفتگويى از حساب و بهشت خُلد در آن به ميان نيامده، تنها به طور اجمال، پاره اى از تنعم ها را ذكر كرده است.
و نيز آيه شريفه: «حَتَّى إذَا جَاءَ أحَدَهُمُ المَوت قَالَ رَبِّ ارجِعُونِ * لَعَلِّى أعمَلُ صَالِحاً فِيمَا تَرَكتُ كَلَّا إنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَ مِن وَرَائِهِم بَرزَخٌ إلَى يَومَ يُبعَثُونَ»،
كه خاطرنشان مى سازد مردم بعد از مُردن، در برزخى زندگى مى كنند كه متوسط است ميان حيات دنيوى - كه بازيچه اى بيش نيست - و ميان حيات اخروى - كه حقيقت زندگى است - همچنان كه فرموده: «وَ مَا هَذِهِ الحَيَوةُ الدُّنيَا إلّا لَهوٌ وَ لَعِبٌ وَ إنَّ الدَّارَ الآخِرَة لَهِىَ الحَيَوانُ لَو كَانُوا يَعلَمُونَ».
كوتاه سخن: دنيا دارِ عمل، و برزخ، دارِ آماده شدن براى حساب و جزاء، و آخرت، دارِ حساب و جزاء است.
و آيه شريفه: «يَومَ لَا يُخزِى اللّهُ النَّبِىَّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُم يَسعَى بَينَ أيدِيهِم وَ بَأيمَانِهِم يَقُولُونَ رَبَّنَا أتمِم لَنَا نُورَنَا وَ اغفِر لَنا» كه مى رساند رسول خدا «صلى اللّه عليه و آله و سلم» و مؤمنانى كه با اويند، با نورى كه در دنيا كسب نموده و در برزخ فراهم كرده اند به عرصه قيامت در آمده، آنگاه درخواست مى كنند كه خدا نورشان را تكميل نمايد و بقاياى عالَم لهو و لعب را از آنان بزدايد.
«وَ ذَلِكَ يَومٌ مَشهُودٌ» - اين جمله، به منزله نتيجه و تفريعى است كه به ظاهرش بر جمله قبلى: «ذَلِكَ يَومٌ مَجمُوعٌ لَهُ النَّاسُ» مترتب شده است. چون جمع شدن مردم مستلزم مشاهده نيز هست.
چيزى كه هست، لفظ جمله مورد بحث، مقيد به ناس (مردم) نشده، و اطلاقش اشعار دارد بر اين كه آن روز براى هر كسى كه بتواند مشاهده كند، مشهود است، چه مردم، چه ملائكه، و چه جن. و آيات بسيارى كه دلالت مى كنند به محشور شدن جن و شياطين و حاضر شدن ملائكه در قيامت، همه اين اطلاق را تأييد مى كنند.
«وَ مَا نُؤَخِّرُهُ إِلا لاَجَلٍ مَّعْدُودٍ»:
يعنى: براى اين روز، اجل و سررسيدى است كه قبل از رسيدن آن واقع نخواهد شد، و كسى نيست كه حكم خدا را عقب بيندازد و قضاى او را لغو كند. خود او هم آن روز را تأخير نمى اندازد، مگر تا همان سررسيدى كه خودش برشمرده است. وقتى آن عدد تمام شد، سرآمد مزبور فرا مى رسد، و قيامت قيام مى كند.
«يَوْمَ يَأْتِ لا تَكلَّمُ نَفْسٌ إِلّا بِإِذْنِهِ»:
فاعل كلمۀ «يَأت» ضميری است كه به اجل، كه در جمله قبل ذكر شد، بر مى گردد، و معنايش اين است: روزى كه مى آيد، آن اجلى كه قيامت تا آن روز به تأخير مى افتد، هيچ كس تكلم نمى كند مگر به اذن او. در جاى ديگر فرموده: «مَن كَانَ يَرجُوا لِقَاءَ اللّه فَإنَّ أجَلَ اللّه لَآتٍ».
چند وجه در معناى: «يَومَ يَأت...» در آيه شريفه
بعضى از مفسران - به طورى كه در مجمع البيان نقل كرده - گفته اند: معنايش اين است: «روزى كه قيامت و جزاء مى آيد» و لازمه اين حرف، اين است كه ضمير مذكور، به قيامت و جزاء كه سابقه كلام به وجهى بر آن دلالت مى كند، برگردد. و اين، تكلف و زحمتى است كه گوينده اش به خود داده، در حالى كه احتياجى به آن نيست.
بعضى ديگر - به طورى كه المنار آورده - گفته اند: معنايش اين است كه: چون در آن وقت، اين روز معين فرا مى رسد، هيچ نفسى از نفوس ناطقه تكلم نمى كند، مگر به اذن خداى تعالى. پس منظور از «يَوم» در آيه مطلق وقت، و غيرمحدود است. براى اين كه آيه شريفه، روز نامبرده را ظرف گرفته براى روز محدودى كه به اوصاف نامبرده در آيه متصف و فاعل كلمۀ «يَأت» است.
و اين حرف، خطا و غلط است. زيرا مستلزم اين است كه كلمه «يَوم» ظرف باشد براى «يَوم» (قيامت)، چون برگشت معنا در حقيقت، به اين است كه بگوييم: «وقتى كه مى آيد، در آن اين وقت معين، يا روزى كه مى آيد در آن اين روز معين»، و اين محذور را كه «يَوم» ظرف «يوم» باشد، و چيزى ظرف خودش باشد با تفرقه ميان دو روز، و يكى را عام و ديگرى را خاص قرار دادن نمى توان دفع نمود.
آرى، مظروف واقع شدن زمان - كه ذاتا ظرف است - براى زمانى ديگر محال است، و با عوض كردن لفظ و تغيير ممكن نمى شود، و يكى را مطلق و ديگرى را محدود گرفتن، صرف تصورى است كه دردى را دوا نمى كند. هر دو روز، از نظر اطلاق و تقييد و سعه و ضيق مساويند. بله، بسا مى شود كه يك زمان معين را با حادثه اى كه در آن اتفاق افتاده متحد می گیرند،
به طورى كه خود آن زمان هم حادثى از حوادث شده، جنبه ظرفيتش لغو مى گردد. آنگاه چنين زمانى را مظروف براى زمان ديگرى مى گيرند و مثلا مى گويند: روز قربان، در ماه ذى الحجه است، و روز عاشورا، در ماه محرم است۰ خداى تعالى هم از همين باب فرموده: «يَومَ تَقُومُ السَّاعَة». و اگر در آيه مورد بحث هم اين عنايت صحيح باشد، به همين عنايت ممكن است ضمير در «يَأتِى» را به كلمه «يَوم» برگرداند.
و اين كه فرمود: «لَا تَكَلَّمُ نَفسٌ إلّا بِإذنِهِ»، اصلش «لَا تَتَكَلَّمُ نَفسٌ» بوده، و يكى از دو حرف «تاء» حذف شده و حذف يكى از دو تاء باب «تفعل»، شايع و قياسى است.
و «باء» در «بِإذنِهِ»، براى مصاحبت است. پس در حقيقت استثناء از كلام است، نه از متكلم، به خلاف آيه «لَا يَتَكَلَّمُونَ إلّا مَن أذِنَ لَهُ الرَّحمَنُ»، كه استثناء از متكلم است. و معناى آيه مورد بحث، اين است كه: هيچ نفسى به كلامى تكلم نمى كند، مگر به آن كلامى كه به اذن خدا همراه باشد، نه مانند دنيا كه هر حرفى بخواهد بزند، چه خدا اجازه تشريعى داده باشد و چه نداده باشد.
و اين صفت را كه «كسى تكلم نمى كند، مگر به اذن او»، از خواص معرف روز قيامت شمرده و حال آن كه اختصاص به آن ندارد، هيچ نفسى از نفوس تكلم نمى كند و هيچ حادثى از حوادث در هيچ وقتى از اوقات اتفاق نمى افتد، مگر به اذن او.
در پاره اى از بحث هاى گذشته هم گفتيم كه غالب معرّف هايى كه خداوند در قرآن، براى روز قيامت ذكر كرده، با اين كه در سياق اوصاف خاصه به آن آورده است، معذلك شامل غير آن هم مى شود. مانند آيه: «يَومَ هُم بَارِزُونَ لَا يَخفَى عَلَى اللّهِ مِنهُم شَئٌ»، و آيه «يَومَ تُوَلُّونَ مُدبِرِينَ مَا لَكُم مِنَ اللّهِ مِن عَاصِمٍ»، و آيه «يَومَ لَا يَملِكُ نَفسٌ لِنَفسٍ شَيئاً وَ الأمرُ يَومَئِذٍ لِلّهِ» و همچنين آياتى ديگر.
و به خوبى واضح است كه اين اوصاف، مختص به روز قيامت نيست. چون هيچ وقت چيزى بر خدا پوشيده نيست و هيچ وقت چيزى كسى را از غضب او نگاه نمى دارد، و هيچ وقت كسى قدرتى ندارد تا براى كسى كارى صورت دهد، مگر به اذن او، و خلق و امر هم، هميشه از آنِ اوست.
آشکار شدن حقایق در روز قيامت، براى همگان
وليكن دقت و تدبر در امثال آيه: «لَقَد كُنتَ فِى غَفلَةٍ مِن هَذَا فَكَشَفنَا عَنكَ غِطَاءَكَ فَبَصَرُكَ اليَومَ حَدِيدٌ»، و آيه: «رَبَّنَا أبصَرنَا وَ سَمِعنَا فَارجِعنَا نَعمَل صَالِحاً إنّا مُوقِنُونَ»، كه حكايت كلام گنهكاران است، و آيه: «وَ يَومَ نَحشُرُهُم جَمِيعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أشرَكُوا مَكَانَكُم أنتُم وَ شَرُكَاؤُكُم فَزَيَّلنَا بَينَهُم ... هُنَالِكَ تَبلُوا كُلُّ نَفسٍ مَا أسلَفَت وَ رُدُّوا إلَى اللّهِ مَولَيهُمُ الحَقُّ وَ ضَلَّ عَنهُم مَا كَانُوا يَفتَرُونَ»، اين معنا را به دست مى دهد كه:
روز قيامت، روزى است كه خداوند، بندگان را جمع نموده، حجاب و پرده ها را از جلو ديدگان و حواسشان بر مى دارد. در نتيجه، حقايق به طور تامّ و كامل برايشان ظاهر مى گردد، و آنچه در اين نشئه دنيا بر ايشان مستور و در پس پرده غيب بود، در آن جا برايشان مشهود مى شود.
در اين موقع است كه ديگر شك و ترديدى بر دلى راه نيافته و دلى را به وسوسه نمى اندازد، و همه به معاينه درك مى كنند كه خدا، «حقّ مبين» است و مشاهده مى كنند كه تمام قدرت ها، براى او و ملك و عصمت و امر و قهر، تنها شايسته اوست و شريكى براى او نيست.
و آن استقلالى كه در دنيا براى اسباب پنداشته مى شد، از بين رفته و روابط تأثيرى كه ميان اشياء بود، زايل مى گردد، در اين هنگام است كه ستارگان اسباب فرو ريخته، اخترانى كه اوهام را در ظلمات راهنمايى مى كرد، خاموش مى شود و ديگر براى هيچ دارنده اى، ملكى به طور استقلال نمى ماند.
ديگر براى هيچ قدرتمندى، قدرتى كه با آن، عزّت به خرج دهد، نمانده. براى هيچ چيز، ملجأ و پناهگاهى كه بدان پناهنده شود و به وسيله عصمتش خود را حفظ نمايد، باقى نمى ماند و ديگر پرده اى نخواهد ماند كه چيزى را از چيز ديگرى محجوب و پوشيده بدارد، و امر، همه اش براى خداى واحد قهار است، و جز او، كسى مالك چيزى نيست.
(و در اين اوصاف كه برشمرديم، آيات بسيارى در قرآن كريم است كه بر كسى كه در كلام خداى تعالى تدبّر كند، مخفى نمى ماند).
و اين است معناى جملۀ «يَومَ هُم بَارِزُونَ لَا يَخفَى عَلَى اللّهِ مِنهُم شَئٌ»، و جملۀ «مَا لَكُم مِنَ اللّهِ مِن عَاصِمٍ»، و جملۀ «يَومَ لَا يَملِكُ نَفسٌ لِنَفسٍ شَيئاٌ وَ الأمرُ يَومَئِذٍ لِلّهِ»، و همچنين آيات و جملات بسيار ديگرى، كه همه در اين صدد هستند كه نفى كنند آنچه را كه اوهام در اين نشئه دنيوى - كه جز لهو و لعب، چيز ديگرى نيست - مى آرايد.
و چنين وانمود مى كند كه اين اسباب ظاهرى، هر يك براى خود سببى است مستقل در تأثير و هر كدام به صفتى از اوصاف ملك، سلطنت، قوّت، عزّت و كرامت متّصف است، و اتصافش هم، به طور حقيقت است و اين خود اين هايند كه يكى مى دهد و آن ديگرى منع مى كند. يكى نافع است و ديگرى مضرّ، و در غير اين اسباب ظاهرى سود و زيانى نيست.
معناى جملۀ: «يَومَ يَأتِ لَا تَكَلَّمُ نَفسٌ إلّا بِإذنِهِ»، و معناى تكلم در قيامت
از همين جا مى توان به معناى آيه: «يَومَ يَأتِ لَا تَكَلَّمُ نَفسٌ إلّا بِإذنِهِ» مأنوس شد، و اين معنا در آيات ديگرى، قريب به همين عبارت تكرار شده. مانند آيه: «لَا يَتَكَلَّمُونَ إلّا مَن أذِنَ لَهُ الرَّحمَنُ وَ قَالَ صَوَاباً»، و آيه: «هَذَا يَومُ لَا يَنطِقُونَ».
وجه آن، اين است كه: خداى تعالى، در مواردى كه روز قيامت را توصيف مى كند، مى فرمايد: «يَومَ تُبلَى السَّرَائِر»، و نيز مى فرمايد: «إن تُبدُوا مَا فِى أنفُسِكُم أو تُخفُوهُ يُحَاسِبكُم بِهِ اللّه»، و با اين كلمات خود روشن مى سازد كه حساب در روز قيامت، به آن صفات و نيات و احوال خوب و بدى است كه در دل ها است، نه به ظواهر اعمال كه در اين نشئه، یعنى در دنيا كاشف آن احوال است.
پس آنچه كه از احوال قلب و زواياى دل در دنيا مستور و پنهان بوده، در آخرت ظاهر و عريان جلوه گر مى شود، و آنچه كه امروز غيب است، در آن روز شهادت خواهد بود.
(اما اين كه تكلم در قيامت به چه معناست، مى گوييم:)
تكلمى كه در ميان ما مردم متداول است، عبارت است از استخدام صوت ها و تركيب آن به نحوى از وضع و اعتبار، كه دلالت كند بر آن معانى كه در ضماير و دل ها نهفته است، و اين معنا را احتياج اجتماعى به تبادل اغراض و منويات متداول كرده. چون نه مى توان از تفاهم افراد با يكديگر و تبادل اغراض صرف نظر كرد، و نه راهى غير استخدام اصوات به درون دل ها وجود دارد.
آرى، سخن گفتن، از اسباب و وسايل اجتماعى است كه ما به وسيله آن، به معانى و اغراض نهفته در دل ها پى مى بريم.
پس قوام آن و علّت پيدايشش اين بوده كه انسان از احاطه به آنچه كه در اذهان و دل هاست، عاجز مانده، و قطعا اگر حسى مى داشته كه به وسيله آن، معانى ذهنى يكديگر را در مى يافت، همان طور كه مثلا چشم نورها و رنگ ها، و لامسه حرارت و برودت و نرمى و زبرى را در مى يابد، احتياجى به وضع واژه ها و سپس تكلم با آن ها پيدا نمى كرد، و آنچه امروز در ميان ما به نام «كلمه» و يا «كلام» ناميده مى شود، وجود نمى يافت. و همچنين اگر نوع بشر مانند ساير انواع حيوانات مى توانست به طور انفرادى زندگى كند، باز از تكلم و سخن گفتن خبرى نبود، و نطق بشر باز نمى شد.
آرى، نشئه دنيا، مثل اين كه از دو عالَم غيب و شهود، يعنى محسوس و بيرون از حس تركيب شده و مردم احتياج مبرم دارند به اين كه ضماير يكديگر را كشف نموده، بدان اطلاع يابند.
حال اگر عالَمى را فرض كنيم كه شهادت صرف باشد و در آن غيب و نامحسوسى نباشد، احتياجى به تكلم و نطق پيدا نمى شود، و اگر هم در پاره اى از حالات آن عالَم اطلاق كلام بكنيم، مصداق و معنايش ظهور پاره اى از ضماير اشخاص است براى يكديگر.
و نشئه اى كه داراى چنين وضعى باشد، همان نشئه قيامت است. چه خداى تعالى آن را به امثال: «يَومَ تُبلَى السَّرَائِر: روزى كه ضماير آشكار مى شود»، توصيف كرده و همين معنا، از آيه: «فَيَومَئِذٍ لَا يُسئَلُ عَن ذَنبِهِ إنسٌ وَ لَا جَانٌّ... * يُعرَفُ المُجرِمُونَ بِسِيمَاهُم فَيُؤخَذُ بِالنَّواصِى وَ الأقدَام» نيز استفاده مى شود.
دلیل دروغ گفتن مشركان در روز قيامت، از باب ظهور ملكات است
حال اگر بگويى:
بنابراين، نبايد در قيامت دروغى يافت شود، و حال آن كه قرآن تصريح دارد بر اين كه در آن جا نيز، دروغ هست، و مى فرمايد: «وَ يَومَ نَحشُرُهُم جَمِيعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أشرَكُوا أينَ شُرَكَاؤُكُمُ الَّذِينَ كُنتُم تَزعُمُونَ * ثُمَّ لَم تَكُن فِتنَتُهُم إلّا أن قَالُوا وَ اللّهِ رَبِّنَا مَا كُنّا مُشرِكِينَ * أُنظُر كَيفَ كَذَبُوا عَلَى أنفُسِهِم».
و نيز مى فرمايد: «يَومَ يَبعَثُهُمُ اللّهُ جَمِيعاً فَيَحلِفُونَ لَهُ كَمَا يَحلِفُونَ لَكُم وَ يَحسَبُونَ أنَّهُم عَلَى شَئٍ ألا إنَّهُم هُمُ الكَاذِبُونَ»؟
در جواب مى گوييم: اين، از باب ظهور ملكات است.
توضيح اين كه:
انسان وقتى درباره نفسانيات خود فكر مى كند، در نفس خود اسرارى نهانى مشاهده مى كند، بدون اين كه در اين مشاهده، احتياج پيدا كند به اين كه به خود بگويد در درون دل من چه چيزهايى است. چون باطن هر كسى، براى خودش مشهود است، نه غيب، و در درك آن، زبان و تكلم هيچ دخالتى ندارد، وليكن با اين كه دخالت ندارد، مى بينيم كه در حين تفكر، صورت كلامى را در دل تصور مى كنيم، و در دل با خود حرف مى زنيم، و چه بسا مى شود كه زبان را هم به كار بسته، آنچه كه به فكر ما مى گذرد، به زبان جارى مى سازيم.
اين استخدام زبان در اين گونه مواقع، كه هيچ دخالتى براى زبان نيست، از باب عادت است. چون ما عادت كرده ايم همواره نيت خود را به وسيله زبان، با ديگران در ميان بگذاريم. لذا در اين گونه مواقع نيز، زبان را به كار مى بريم و با خود حرف مى زنيم.
مشركان و منافقان هم، از آن جايى كه در دنيا به دروغ عادت كرده بودند، در روز قيامت هم، كه روز ظهور ملكات و عادات نفسانى است، خود به خود، حرف مى زنند و دروغ هاى دنيايى خود را تكرار مى كنند، و گرنه محال است كه انسان با توجه به اين كه در مقابل پروردگار خود قرار گرفته، دروغ بگويد و حال آن كه او، به ظاهر و باطنش واقف است و اعمالش نيز حاضر است.
نامۀ عملش گسترده و گواهان ايستاده اند، و جوارح و اعضاى بدنش، همه به زبان آمده اند و همه اسباب و از آن جمله دروغ، ديگر رونقى ندارد. چون همۀ اسرار، علنى و همه غيب ها شهود مى شود. با اين حال دروغ مى گويد، به اميد اين كه خداى خود را گول بزند و حجت قلابى خود را به كرسى بنشاند و بخواهد بدين وسيله نجات بيابد!
و اين، نظير دعوت شدنشان به سجود است در روز قيامت، كه نمى توانند سجده كنند: «يَومَ يُكشَفُ عَن سَاقٍ وَ يُدعَونَ إلَى السُّجُودِ فَلَا يَستَطِيعُونَ * خَاشِعَةً أبصَارُهُم تَرهَقُهُم ذِلَّةٌ وَ قَد كَانُوا يُدعَونَ إلَى السُّجُودِ وَ هُم سَالِمُونَ».
چه، نداشتن قدرت بر سجده، جز بدين جهت نيست كه ملكۀ استكبار بر نفوسشان راسخ شده، و گرنه اگر خدا قدرت را از ايشان گرفته باشد، حق به جانب ايشان خواهد بود، نه خدا.
وجه جمع بين آيات اثبات «تكلم» و عدم آن، در روز قيامت
و اگر بگويى:
در صورتى كه مطلب بدين قرار است كه تو گفتى و در قيامت، نه حاجتى به تكلم هست و نه از عمل تكلم در آن جا مصداقى يافت مى شود، پس استثنایى كه در جمله مورد بحث آمده و فرمود: «لَا تَكَلَّمُ نَفسٌ إلّا بِإذنِهِ»، و همچنين در آياتى نظير آن، و نيز آياتى كه كلام و اقوال قيامتيان را حكايت مى كند، چه معنا دارد؟
در پاسخ مى گوييم:
هيچ ترديدى نيست در اين كه انسان مادام كه در اين نشئه، يعنى در دنيا است، نسبت به اعمال خود، كه يكى از آن ها سخن گفتن است، مختار است. يعنى نسبت انجام هر عمل و ترك آن، برايش مساوى است، همچنان كه او، نسبت به انجام و ترك هر عمل، نسبت مساوى دارد. اما اين تساوى نسبت مادامى است كه عملى را انجام نداده باشد. چون وقتى انجام داد، ديگر نسبت به آن اختيار ندارد، و آثار لاينفك آن عمل، كه يكى از آن ها پاداش و كيفر است، قهرا مترتب مى شود. زيرا آثار فعل هم، مانند فعل پس از انجام، از اختيار آدمى بيرون است.
و نشئه آخرت، نشئۀ جزا و اثر اعمال است. در آن جا، ديگر خبرى از اختيار نيست. آن جا، انسان است و عملش. انسان است و لوازم ضرورى اعمالش. انسان است و نامۀ عمل و گواهان اعمالش. انسان است و پروردگارى كه به سوى او بازگشت نموده، و حكم فصل و داورى به دست اوست.
در آن جا اگر به چيزى دعوت شود، به طور قهر و اضطرار استجابت مى كند، همچنان كه فرموده: «يَومَئِذٍ يَتَّبِعُونَ الدَّاعِىَ لَا عِوَجَ لَهُ»، در حالى كه وقتى در دنيا بودند، به حق دعوت مى شدند، ولى استجابت نمى كردند.
و اگر به درخواستى تكلم كند، كلامش از سنخ سخن گفتن در دنيا، اختيارى و كاشف از نهانی هاى درون نيست. چه خدا در آن روز، بر دهان او مُهر نهاده، نمى تواند به هرچه كه دلش و هر جور كه مى خواهد، تكلم كند. همچنان كه فرموده: «اليَومَ نَختِمُ عَلَى أفوَاهِهِم وَ تُكَلِّمُنَا أيدِيهِم وَ تَشهَدُ أرجُلُهُم بِمَا كَانُوا يَكسِبُونَ».
و نيز فرموده: «هَذَا يَومُ لَا يَنطِقُونَ وَ لَا يُؤذَنُ لَهُم فَيَعتَذِرُونَ». چون عذرخواهى در جايى است كه در آن، بويى از اختيار باشد. يعنى صرف نظر كردن از آن ممكن باشد، و اما گناهى كه شده و اينك كيفر ضرورى و بى چون و چرايش فرا مى رسد، عذر بردار نيست.
همچنان كه فرموده: «يَا أيُّهَا الَّذِينَ كَفَرُوا لَا تَعتَذِرُوا اليَومَ إنَّما تُجزَونَ مَا كُنتُم تَعمَلُونَ». يعنى: كيفر شما، خود آن اعمالی است كه مى كرديد و آن اعمال با عذرخواهى و تعلل از آنچه هست، تغيير نمى كند.
آرى، اگر اين داورى در دنيا و حكومت به دست حكام مجازى بود كه هرچه مى كردند، به رأى و اراده خود مى كردند، ممكن بود يك عمل، به ضميمه تعلل و عذرخواهى از آنچه بود، تغيير بپذيرد.
و كوتاه سخن: اگر درباره درخواستى تكلم كند، تكلمش اضطرارى و بى اختيار است، و مطابق با عملى است كه در برابرش مجسم شده و با اين وضع، اگر به دروغ تكلم كند، معناى دروغش، همان بروز و هويدا شدن ملكات است و خود، عملى است از اعمالش كه ظهور مى كند، نه اين كه كلامى باشد جواب از سؤال. پس خدا بر دهانش مُهر زده، گوش و چشم و پوست و دست و پايش را به زبان در مى آورد و عملى را كه كرده، حاضر مى سازد و گواهان را مى آورد، و خدا خودش، بر هر چيز گواه است.
پس خلاصه همه حرف هايى كه زده شد، اين شد:
معناى جملۀ «لَا تَكَلَّمُ نَفسٌ إلّا بِإذنِهِ»، اين است كه تكلّم در آن روز، به طريق تكلم دنيوى نيست، كه عبارت باشد از كشف اختيارى از نهانی ها، و فرض صدق و كذب در آن راه داشته باشد. چون مالك اختيار بودن از لوازم عمل است كه جاى آن دنيا است و در نشئه آخرت، خبرى از آن نيست. و لذا هيچ انسانى داراى اختيار نيست تا به اختيار خود تكلم كند، بلكه آن جا همه چيز، به اذن خدا و مشيت اوست.
و اگر خواننده محترم، خوب دقت كند، خواهد ديد كه برگشت اين وجه (يعنى برداشته شدن اختيار از تكلم انسان و ساير افعالش)، به همان مطلبى است كه ما با آن بحث را شروع كرديم، و گفتيم كه يكى از مشخصات روز قيامت، انكشاف حقيقت اشياء، و شهود شدن همه غيب ها است.
در خاتمه، خواننده محترم را به دقت در معارفى كه كلام الهى در مسأله معاد دارد، توصيه نموده و مى گذريم.
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
