تفسیر:المیزان جلد۱۹ بخش۳۵
تهديد يهوديان به مرگى كه از آمدنش كراهت دارند
حرف فاء كه در ابتداى جمله «فانه ملاقيكم » در آمده ، به جمله معناى جواب شرط مى دهد، و در آن يهوديان راتهديد به آمدن مرگى مى كند كه از آمدنش كراهت دارند، براى اينكه از آن مى ترسند كه به وبال اعمال زشتشان گرفتار شوند. مى فرمايد: مرگ به زودى آنان را ديدار مى كند، چه بخواهند و چه نخواهند، آنگاه به سوى پروردگارشان كه با ستمكاريها و دشمنى ها از زى بندگى اش خارج شده بودند، بر مى گردند، و او به حقيقت اعمال آنان آگاه است ،
چه اعمال ظاهريشان ، و چه پنهانيشان ، براى اينكه او عالم به غيب و شهادت است ، و به زودى ايشان را به حقيقت اعمالشان و آثار سوء آن كه همان انواع عذابها است خبر خواهد داد. بنابراين ، در آيه شريفه نخست به ايشان اعلام مى كند كه فرار از مرگ خطائى است كه مرتكب مى شوند، براى اينكه مرگ به زودى ايشان را در مى يابد. و ثانيا اعلام مى دارد كه اگر از مرگ كراهت دارند، براى اين است كه از لقاء اللّه كراهت دارند، و اين هم خطاى دومى است از ايشان ، چون خواه ناخواه به سوى خدا برمى گردند، و خدا به حساب اعمالشان مى رسد، و سزاى بدى هايشان را مى دهد. و ثالثا اعلام مى دارد كه هيچ يك از اعمالشان بر خدا پوشيده نيست ، چه اعمال ظاهريشان و چه پنهانى ، و مكر و نيرنگشان جز به خودشان بر نمى گردد، چون او عالم به غيب و شهادت است . پس در آيه شريفه چند اشاره هست : اول اشاره اى است به اينكه مرگ حق است و حتمى است ، همچنان كه در جاى ديگر فرموده : «كل نفس ذائقه الموت »، و باز فرموده : «نحن قدرنا بينكم الموت و ما نحن بمسبوقين ». دوم اشاره مى كند به اينكه برگشت به سوى خدا براى پس دادن حساب اعمال حق است ، و در آن شكى نيست . و سوم اشاره دارد به اينكه به زودى به حقيقت اعمالى كه كرده اند واقف گشته ، تمامى اعمالشان بدون كم و كاست به ايشان برمى گردد. و چهارم اشاره دارد به اينكه چيزى از اعمال آنان بر خداى تعالى پوشيده نيست . و به خاطر اينكه به اين معنا اشاره كرده باشد جمله «عالم الغيب و الشهاده » را به جاى كلمه «اللّه » آورد، و گرنه مى توانست بفرمايد: «ثم تردون الى اللّه فينبئكم ...». بحث روايتى (رواياتى در ذيل آيه : «هو الذى بعث فى الاءميين ...»اهل فارس و تحصيل ايمان ، و....) در تفسير قمى در ذيل آيه «هو الذى بعث فى الاميين رسولا منهم » از پدرش ، از ابن ابى عمير، از معاويه بن عمار، از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه در ذيل آيه فرموده :
مردم عرب مشرك با سواد بودند، و ليكن كتابى آسمانى از ناحيه خدا، و پيغمبرى كه به سويشان مبعوث شده باشد نداشتند، و بدين جهت خدا آنان را امى خواند. و نيز در همان كتاب در ذيل جمله «و اخرين منهم لما يلحقوا بهم » فرموده : كسانى كه بعد از اهل مكّه داخل در اسلام شدند. و در مجمع البيان مى گويد: روايت شده كه پيغمبر اين آيه را قرائت مى كرد، شخصى پرسيد: اينها چه كسانى هستند كه بعد از ما اسلام مى آورند. رسول خدا (صلى الله عليه و آله وسلم ) دست بر شانه سلمان گذاشت ، و فرمود: اگر ايمان در ثريا باشد مردانى از نژاد اين مرد آن را به دست مى آورند. مؤ لف : اين روايت را سيوطى هم در الدر المنثور از تعدادى از كتب حديث نقل كرده كه از آن جمله است صحيح بخارى ، و مسلم و ترمذى ، و نسائى كه همگى از ابى هريره از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) آن را نقل كرده اند. و در روايت نامبردگان آمده : دست خود را بر سر سلمان فارسى نهاد، و فرمود: به آن خدايى كه جانم به دست او است اگر علم در ثريا باشد مردانى از اين نژاد به آن دست مى يابند. و نيز از سعيد بن منصور و ابن مردويه از قيس بن سعد بن عباده روايت شده كه گفت : رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) فرمود: اگر ايمان در ثريا باشد مردانى از اهل فارس آن را به دست مى آورند. و در تفسير قمى در ذيل آيه «مثل الذين حملوا التوريه ثم لم يحملوها كمثل الحمار» مى گويد: حمار كتابها را حمل مى كند، ولى نمى داند كه در آن كتابها چيست ، و به دستورات آن كتابها عمل نمى كند، همچنين بنى اسرائيل كه تورات بر آنان حمل شد، ولى مثل حمار آن را حمل كردند، نه فهميدند كه در آن چيست ، و نه عمل كردند. و در الدر المنثور است كه ابن ابى شيبه ، و طبرانى از ابن عباس روايت كرده كه گفت : رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) فرمود: كسى كه روز جمعه در حالى كه امام مشغول خواندن خطبه است سخن بگويد، مانند الاغى است ، كه كتابها را به دوش مى كشد.
و حتى آن هم كه به وى مى گويد: ساكت باش ، جمعه اش جمعه نيست . مؤ لف : در اين روايت بيان قبلى ما كه در وجه اتصال اين آيه به ما قبل داشتيم تاءييد شده است . و در تفسير قمى در ذيل آيه «قل يا ايها الذين هادوا» آمده كه در تورات نوشته شده بود: اولياى خدا همواره آرزوى مرگ دارند. و در كافى به سند خود از عبداللّه بن سنان از امام صادق (عليه السلام ) روايت آورده كه فرمود: مردى نزد ابوذر آمد، و گفت : اى اباذر چرا ما از مرگ بدمان مى آيد؟ فرمود: براى اينكه شما دنيا را آباد و آخرت را خراب كرده ايد، و لذا از انتقال از خانه آباد به خانه خراب بدتان مى آيد. گفتارى درباره منظور از تعليم حكمت
توضيحى درباره رابطه سنت هاى عملى با مبانى اعتقادى
انسان در زندگى محدودى كه دارد، و سرگرم آبادى آن است ، چاره اى ندارد جز اينكه در آنچه مى خواهد و آنچه نمى خواهد تابع سنتى باشد، و حركات و سكنات و تمامى مساعى خود را بر طبق آن سنت تنظيم نمايد. چيزى كه هست اين سنت در اينكه چه نوع سنتى باشد، بستگى به راى و نظريه انسان ، درباره حقيقت عالم و حقيقت خودش دارد، و خلاصه بستگى به جهان بينى و انسان بينى ، و رابطه ميان انسان و جهان دارد. به شهادت اينكه مى بينيم اختلافى كه امت ها و اقوام در جان بينى و نفس بينى دارند، باعث شده كه سنتهايشان هم مختلف شود. آرى ، كسى كه براى ماوراى عالم ماده وجودى قائل نيست ، و هستى را منحصر در همين عالم ماده مى داند، و پيدايش عالم هستى را مستند به اتفاق و تصادف مى بيند، و انسان را موجودى مى پندارد مادى محض ، كه هستى اش در فاصله بين تولد و مرگ خلاصه مى شود، و براى خود سعادتى به جز سعادت مادى ، و در اعمالش هدفى به جز رسيدن به مزاياى مادى از قبيل مال و اولاد و جاه و امثال آن دنبال نمى كند، و به جز لذت گيرى از متاع دنيا و رسيدن به لذائذ مادى و يا لذائذى كه منتهى به ماديات مى شود آرزويى ندارد، و معتقد است كه مهلتش در اين كامرانى تا مدتى است كه در اين دنيا ز ندگى مى كند،
و بعد از مردن همه تمام مى شود، چنين كسى و چنين قومى سنتى كه به حكم اجبار پيروى مى كند غير از آن سنتى كه يك انسان و يا يك قوم معتقد به مبداء و معاد پيروى مى كند. كسى كه معتقد پيدايش و بقاى عالم مستند به نيرويى مافوق عالم و منزه از ماده است ، و يقين دارد كه در وراى اين خانه خانه اى ديگر، و بعد از اين زندگى زندگانى ديگرى هست ، چنين كسى - و چنين قومى - در آنچه مى كند، سعادت هر دو نشاءه را در نظر مى گيرد، و به همين جهت صورت اعمال گونه مردم ، و هدفهايى كه دنبال مى كنند، و آرائى كه دارند با دسته اول مختلف است . و چون بينش ها مختلف است سنت ها هم مختلف مى شود، مردمى كه بت پرستند چه آنها كه بره مائى اند و چه آنها كه بودائى اند به خاطر اينكه معتقد به معاد نيستند، سنتى دارند. و اهل كتاب ، چه آنها كه مجوسى و يا كليمى و يا مسيحى و يا مسلمانند، براى خود سنتى دارند كه مخالف با سنت ديگران است . و كوتاه سخن اينكه : در ميان اقوام مزبور آنها كه اهل ملت و دين آسمانى اند و به معاد معتقدند، به خاطر اينكه براى خود حياتى جاويد و ابدى قائلند، در اتخاذ سنت ، آرائى كه مناسب با اين حيات باشد اتخاذ مى كنند. آنها ادعاء مى كنند كه بر هر انسانى لازم است كه وسيله زندگى عالم بقاء را فراهم نموده ، خود را براى توجه به پروردگارش مهيا سازد، و در اشتغال به كار زندگى دنيايى كه فانى است ، زياده روى نكند. و اما كسانى كه ملت و دينى ندارند و تنها در برابر ماديات خضوع دارند رفتارى غير از اين دارند. و همه اينها كه گفته شد جاى ترديد نيست . چيزى كه هست انسان از آنجايى كه به حسب طبع مادى اش رهين ماده و همه زدو بندش در اسباب ظاهرى مادى است ، يا اسباب را به كار مى زند و يا از آن اسباب متاثر و منفعل مى شود، و هميشه اين سبب او را به دامن آن سبب پرتاب ، و آن به دامن اين متوسلش مى كند، و هيچ وقت از آنها فراغت ندارد، لذا به خيالش چنين مى رسد كه حيات دنياى فانى اصالت دارد، و دنيا و مقاصد و مزايايى كه به زندگى دنيا مربوط مى شود، هدف نهائى و غرض اقصاى از وجود او است ، و بايد براى به دست آوردن سعادت آن زندگى تلاش كند. پس زندگى دنيا چنين حياتى است و آنچه در دست اهل دنيا از ذخيره ، نعمت ، آرزو، نيرو، و عزت هست حقيقتش همين است كه گفتيم ، و آنچه را كه فقر، عذاب ، محروميت ، ضعف ، ذلت ، مصيبت ، و خسران مى نامند نيز چنين چيزهايى است . و كوتاه سخن اينكه :
آنچه از خير عاجل و يا نفع فانى در دنيا هست به نظر اهل دنيا خير مطلق و نفع مطلق جلوه مى كند، و آنچه را كه دوست نمى دارد شر و ضرر مى پندارد. مردم دنيا كه چنين وضعى دارند، آن دسته از آنان كه اهل ملت و كتاب نيستند، عمرى را با همين پندارهاى خلاف واقع بسر مى برند، و از ماوراى اين زندگى خبرى ندارند، ولى آنهايى كه اهل ملت و كتابند، اگر هم بر طبق دسته اول عمل كنند، اعتراف دارند كه حقيقت خلاف آن است ، و هميشه بين قول و فعلشان ناهماهنگى هست همچنان كه خداى تعالى در اين باره فرمود: «كلما اضاء لهم مشوا فيه و اذا اظلم عليهم قاموا».
حكمت عبارت است از علمو عمل حق و سرچشمه گرفته از فطرت ، كه اسلام بدان دعوت مىكند
حال ببينيم در اين ميان اسلام به چه چيز دعوت مى كند؟ اسلام بشر را دعوت مى كند به چراغى كه فروكش شدن برايش نيست ، و آن عقايد و دستور العملهايى است كه از فطرت خود بشر سرچشمه مى گيرد، همچنان كه فرموده : «فاقم وجهك للدين حنيفا فطرت اللّه التى فطر الناس عليها لا تبديل لخلق اللّه ذلك الدين القيم ». اين وضع دعوت اسلام است . از سوى ديگر ببينيم فطرت به چه دعوت مى كند؟ به طور قطع فطرت در مرحله علم و اعتقاد دعوت نمى كند مگر به علم و عملى كه با وضعش سازگار باشد، و كمال واقعى و سعادت حقيقى اش را تاءمين نمايد. پس ، از اعتقادات اصولى مربوط به مبداء و معاد، و نيز از آراء و عقائد فرعى ، به علوم و آرائى هدايت مى كند كه به سعادت انسان منتهى شود، و همچنين به اعمالى دستور مى دهد كه باز در سعادت او دخالت داشته باشد. و به همين جهت خداى تعالى اين دين را كه اساسش فطرت است ، در آياتى از كلامش دين حق خوانده ، از آن جمله فرموده : «هو الذى ارسل رسوله بالهدى و دين الحق »، و نيز درباره قرآن كه متضمن دعوت دين است فرموده : «يهدى الى الحق ». و حق ، عبارت از راى و اعتقادى كه ملازم با رشد بدون غى ، و مطابق با واقع باشد، و اين همان حكمت است ، چون حكمت عبارت است از راى و عقيده اى كه در صدقش محكم باشد،
و كذبى مخلوط به آن نباشد، و نفعش هم محكم باشد، يعنى ضررى در دنبال نداشته باشد، و خداى تعالى در آيه زير به همين معنا اشاره نموده مى فرمايد: «و انزل اللّه عليك الكتاب و الحكمه »، و نيز در وصف كتاب خود كه بر آن جناب نازل كرده مى فرمايد: «و القرآن الحكيم »، و نيز رسول گرامى خود را در چند جا از كلام مجيدش معلم حكمت خوانده ، از آن جمله فرموده : «و يعلمهم الكتاب و الحكمه ». بنابر اين پس تعليم قرآنى كه رسول (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) متصدى آن و بيانگر آيات آنست ، تعليم حكمت است و كارش اين است كه براى مردم بيان كند كه در ميان همه اصول عقائدى كه در فهم مردم و در دل مردم از تصور عالم وجود و حقيقت انسان كه جزئى از عالم است رخنه كرده كدامش حق ، و كدامش خرافى و باطل است ، و نيز در سنتهاى عملى كه مردم به آن معتقدند، و از آن اصول عقائد منشاء مى گيرد، و عنوان آن غايات و مقاصد است ، كدامش حق ، و كدام باطل و خرافى است .
نمونه هاى از معارف قرآنى در رد اعتقادات باطل منكرين اديان و بت پرستان
مثلا بعضى از مردم - كه همان منكرين اديانند - معتقدند كه حيات ماديشان اصالت دارد، و هدف نهائى است ، حتى بعضى از آنان گفته اند: «ما هى الا حيوتنا الدنيا» ولى قرآن متوجهشان مى كند به اينكه : «و ما هذه الحيوه الدنيا الا لهو و لعب و ان الدار الاخره لهى الحيوان »، و نيز مردم معتقدند كه اسباب حاكم در دنيا تنها حيات و موت ، صحت و مرض ، غنى و فقر، نعمت و نقمت ، و رزق و محروميت است و مى گويند: «بل مكر الليل و النهار»، و قرآن متذكرشان مى كند به اينكه : «الا له الخلق و الامر»، و نيز مى فرمايد: «ان الحكم الا لله »، و از اين قبيل آيات راجع به حكم و تدبير.
و نيز يك عده معتقدند كه خودشان در مشيت و خواست مستقل ند و هر چه بخواهند مى كنند، ولى قرآن تخطئه شان كرده ، مى فرمايد: «و ما تشاون الا ان يشاء اللّه »، و يا معتقدند به اينكه اطاعت و معصيت و هدايت كردن و هدايت شدن به دست انسان ها است ، ولى خداى تعالى هشدارشان مى دهد به اينكه «انك لا تهدى من احببت و لكن اللّه يهدى من يشاء». باز جمعى معتقدند كه نيرويشان از خودشان است ، و خداى تعالى آن را انكار نموده ، مى فرمايد: «ان القوه لله جميعا» و يا معتقدند به اين كه عزتشان تنها با داشتن مال و فرزندان و ياوران حاصل مى شود، و قرآن بر خلاف اين پندار حكم مى كند و مى فرمايد: «ايبتغون عندهم العزه فان العزه لله جميعا»، و نيز مى فرمايد: «و لله العزه و لرسوله و للمؤ منين ». و نيز جمعى كه همان دسته اول و منكرين اديانند معتقدند كه كشته شدن در راه خدا مرگ و نابودى است ، ولى قرآن آن را حيات دانسته مى فرمايد: «و لا تقولوا لمن يقتل فى سبيل اللّه اموات بل احياء و لكن لا تشعرون ». و معارفى ديگر از اين قبيل كه منكرين اديان و دنياپرستان درباره آنها آراء و عقائدى دارند، و قرآن تخطئه شان نموده ، به سوى معارفى ديگر دعوتشان مى كند، و رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) در آيه شريفه «ادع الى سبيل ربك بالحكمه و الموعظه الحسنه » ماءمور دعوت به آن شده است . و اين معارف كه نمونه اى از آن ذكر شد معارف و علوم بسيار زيادى است كه زندگى دنيا خلاف آن را در ذهن تصوير مى كند، و همان خلاف را آن چنان آرايش مى دهد كه صاحب ذهن ، آن را حقيقت مى پندارد، و خداى تعالى در كتاب مجيدش و رسول خدا به امر خدا در تعليمش مؤ منين را هشدار داده ،
دستور مى دهد كه مؤ منين يكديگر را به آنچه حقيقت سفارش كنند، همچنان كه فرموده : «ان الانسان لفى خسر الا الذين امنوا و عملوا الصالحات و تواصوا بالحق »، و نيز فرموده : «يوتى الحكمه من يشاء و من يوت الحكمه فقد اوتى خيرا كثيرا و ما يذكر الا اولوا الالباب ». پس قرآن در حقيقت مى خواهد انسان را در قالبى از علم و عمل بريزد كه قالبى جديد و ريخته گرى اش هم طرزى جديد است ، قرآن مى خواهد با اين ريخته گرى اش انسانى بسازد داراى حياتى كه به دنبالش مرگ نيست ، و تا ابد پايدار است ، و به همين معنا آيه زير اشاره نموده ، مى فرمايد: «استجيبوا لله و للرسول اذا دعاكم لما يحييكم »، و نيز مى فرمايد: «او من كان ميتا فاحييناه و جعلنا له نورا يمشى به فى الناس كمن مثله فى الظلمات ليس بخارج منها». و ما وجه حكمت و معناى آن را در هر آيه اى كه سخن از حكمت داشت ذكر كرديم ، البته به آن مقدارى كه كتاب مجال بحثش را داشت . و از آن چه گذشت معلوم شد اينكه بعضى گفته اند: تفسير قرآن ، تلاوت آنست ، و اما غور و كنجكاوى در معانى آيات قرآن تاويل ، و ممنوع مى باشد فاسد و سخنى بسيار دور از ذهن است .
آيات ۹ - ۱۱، سوره جمعه
يَأَيهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا إِذَا نُودِى لِلصلَوةِ مِن يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسعَوْا إِلى ذِكْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ(۹) فَإِذَا قُضِيَتِ الصلَوةُ فَانتَشِرُوا فى الاَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِن فَضلِ اللَّهِ وَ اذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيراً لَّعَلَّكمْ تُفْلِحُونَ(۱۰) وَ إِذَا رَأَوْا تجَرَةً أَوْ لهَْواً انفَضوا إِلَيهَا وَ تَرَكُوك قَائماً قُلْ مَا عِندَ اللَّهِ خَيرٌ مِّنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجَرَةِ وَ اللَّهُ خَيرُ الرَّزِقِينَ(۱۱) ترجمه آيات هان اى كسانى كه ايمان آورديد هنگامى كه در روز جمعه براى نماز جمعه اذان داده مى شود به سوى ذكر خدا بشتابيد و دادوستد را رها كنيد، اگر بفهميد براى شما بهتر است (۹). و چون نماز به پايان رسيد در زمين پراكنده شويد و از فضل خدا طلب كنيد و خدا را بسيار ياد كنيد تا شايد رستگار گرديد (۱۰). و چون در بين نماز از تجارت و لهوى با خبر مى شوند به سوى آن متفرق گشته تو را در حال خطبه سر پا رها مى كنند بگو آنچه نزد خدا است از لهو و تجارت بهتر است و خدا بهترين رازقان است (۱۱). بيان آيات اين آيات وجوب نماز جمعه و حرمت معامله را در هنگام حضور نماز تا ضمن كسانى را كه در حال خطبه نماز آن را رها نموده ،
به دنبال لهو و تجارت مى روند عتاب نموده ، عملشان را عمل بسيار ناپسند مى داند. بيان آيات
مربوط به نماز جمعه ، امر به شتاب بدان و رها كردن هر كارى بازدارنده از آن
يَأَيهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا إِذَا نُودِى لِلصلَوةِ مِن يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسعَوْا إِلى ذِكْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَيْعَ ... منظور از نداء براى نماز جمعه ، همان اذان ظهر روز جمعه است ، همچنان كه در آيه «و اذا ناديتم الى الصلوه اتخذوها هزوا»، نيز مراد همين است . كلمه «جمعه » - به ضم حرف جيم و ميم ، يا به ضم جيم و سكون ميم - به معناى يك روز از هفته است ، كه عرب قديم آن را «يوم العروبه » مى گفته اند، و سپس آن را جمعه خوانده اند، و اين نام بيشتر مورد استعمال قرار گرفت . و منظور از «نماز روز جمعه » همان نمازى است كه مخصوص روز جمعه تشريع شده . و منظور از «سعى به سوى ذكر خدا» دويدن به سوى نماز جمعه است . و مراد از «ذكر خدا» همان نماز است ، همچنان كه در آيه «و لذكر اللّه اكبر» به طورى كه گفته اند مراد نماز است . ولى بعضى گفته اند: منظور از «ذكر خدا» در خصوص آيه مورد بحث خطبه هاى قبل از نماز است . و جمله «و ذروا البيع » امر به ترك بيع است ، و به طورى كه از سياق برمى آيد در حقيقت نهى از هر عملى است كه انسان را از نماز باز بدارد، حال چه خريد و فروش باشد، و چه عملى ديگر. و اگر نهى را مخصوص به خريد و فروش كرد، از اين باب بوده كه خريد و فروش روشن ترين مصداق اعمالى است كه آدمى را از نماز باز مى دارد. و معناى آيه اين است كه : اى كسانى كه ايمان آورده ايد! وقتى در روز جمعه براى نماز جمعه اذان مى گويند، تندتر بدويد، و براى رسيدن به نماز از خريد و فروش و هر عملى كه شما را از نماز باز مى دارد دست برداريد. و جمله «ذلكم خير لكم ان كنتم تعلمون » تشويق و تحريك مسلمانها به نماز و ترك بيعى است كه بدان ماءمور شده اند. فَإِذَا قُضِيَتِ الصلَوةُ فَانتَشِرُوا فى الاَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِن فَضلِ اللَّهِ ... منظور از «قضاء صلوة » اقامه نماز جمعه ، و تمام شدن آن است . و مراد از «انتشار در ارض » متفرق شدن مردم در زمين و مشغول شدن در كارهاى روزانه براى به دست آوردن فضل خدا - يعنى رزق و روزى - است .
و اگر در ميان همه كارهاى روزانه فقط طلب رزق را نام برد، براى اين بود كه مقابل ترك بيع در آيه قبلى واقع شود، ليكن از آنجايى كه ما در آيه قبلى گفتيم كه منظور از ترك بيع همه كارهايى است كه آدمى را از نماز باز مى دارد، لاجرم بايد بگوييم منظور از طلب رزق هم همه كارهايى است كه عطيه خداى تعالى را در پى دارد، چه طلب رزق و چه عيادت مريض ، و يا سعى در برآوردن حاجت مسلمان ، و يا زيارت برادر دينى يا حضور در مجلس علم ، و يا كارهايى ديگر از اين قبيل . جمله «فانتشروا فى الارض » امرى است كه بعد از نهى قرار گرفته ، و از نظر ادبى و قواعد علم اصول تنها جواز و اباحه را افاده مى كند، هر چند كه امر هميشه براى افاده وجوب است ، و همچنين جمله «و ابتغوا» و جمله «و اذكروا». «و اذكروا اللّه كثيرا لعلكم تفلحون » - منظور از ذكر در اينجا اعم از ذكر زبانى و قلبى است ، در نتيجه شامل توجه باطنى به خدا نيز مى شود. و كلمه «فلاح » به معناى نجات از هر نوع بدبختى و شقاء است كه در مورد آيه با در نظر گرفتن مطالب قبلى ، يعنى مساءله تزكيه و تعليم ، و مطالب بعدى ، يعنى توبيخ و عتاب شديد، منظور همان زكات و علم خواهد بود، چون وقتى انسان زياد به ياد خدا باشد، اين ياد خدا در نفس آدمى رسوخ مى كند، و در ذهن نقش مى بندد، و عوامل غفلت را از دل ريشه كن ساخته ، باعث تقواى دينى مى شود كه خود مظنه فلاح است ، همچنان كه فرموده : «و اتقوا اللّه لعل كم تفلحون ». وَ إِذَا رَأَوْا تجَرَةً أَوْ لهَْواً انفَضوا إِلَيهَا وَ تَرَكُوك قَائماً ... كلمه «انفضاض » كه مصدر «انفضوا» است - به طورى كه راغب گفته - به معناى شكسته شدن چيزى ، و متلاشى شدن اجزاى آن است ، و در مورد آيه استعاره شده براى متفرق شدن مردم از محل نماز. روايات وارده از ائمه اهل بيت (عليهم السلام ) و از طرق اهل سنت متفقند در اينكه كاروانى از تجار وارد مدينه شد،
و آن روز روز جمعه بود، و مردم در نماز جمعه شركت كرده بودند. رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) مشغول خطبه نماز بود. كاروانيان به منظور اعلام آمدن خود، طبل و دائره كوبيدند، مردم داخل مسجد، نماز و رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) را رها نموده ، به طرف كاروانيان متفرق شدند. اين آيه شريفه بدين مناسبت نازل شد. و بنابر اين منظور ازهمان استعمال طبل و دائره و ساير آلات طرب به منظور جمع شدن مردم است . و ضمير در اليها به تجارت برمى گردد، چون مقصود اصلى مردم از متفرق شدن همان رسيدن به تجارت بود، و طبل و دائره وسيله اى براى تجارت بوده ، نه مقصود اصلى . بعضى از مفسرين گفته اند: ضمير «اليها» به كلمه «احدهما - يكى از لهو يا تجارت » كه در تقديربرمى گردد، گويا فرموده : «انفضوا الى اللّه و، و انفضوا الى التجاره » يعنى : يا به طرف سر و صداى طبل متفرق شدند، و يا به طرف تجارت ، چون هر يك از اين دو عامل سبب جداگانه اى بود، براى متفرق شدن مردم . و به همين جهت در آيه شريفه با آوردن كلمه «اءو» بين آن دو ترديد انداخت ، و نفرمود «تجاره و لهوا»، و ضمير مذكور هم صلاحيت براى برگشتن به هر دو عامل را دارد. خواهى گفت : بايد ضمير با مرجعش از نظر مذكر و مونث بودن مطابق باشد، و كلمه «لهو» مذكر، و ضمير «اليها» مونث است . جواب مى گوييم : بله ، قاعده همين است ، ليكن كلمه «لهو» چون در اصل مصدر است ، لذا هم مى شود ضمير مذكر به آن برگردانيد و هم مونث . و باز به همين جهت است كه «ما عند اللّه » را بهتر از هر دو دانسته ، و فرموده : «خير من اللهو و من التجاره » و آن دو را جدا جدا ذكر كرد، و نفرموده : «خير من اللهو و التجاره ». معناى اينكه فرمود: «بگو آنچه نزد خدا است بهتر از لهو و تجارت است ...» «قل ما عند اللّه خير من اللهو و من التجاره و اللّه خير الرازقين » - در اين قسمت از آيه به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) امر مى كند كه مردم را به خطايى كه مرتكب شدند متنبه كند، و بفهماند كه كارشان چقدر زشت بوده . و مراد از جمله «ما عند اللّه » ثوابى است كه خداى تعالى در برابر شنيدن خطبه و موعظه در نماز جم عه عطاء مى فرمايد. و معناى جمله اين است كه : به ايشان بگو آنچه نزد خدا است از لهو و تجارت بهتر است ، براى اينكه ثواب خداى تعالى خير حقيقى و دائمى ، و بدون انقطاع است ، و اما آنچه در لهو و تجارت اگر خير باشد خيرى خيالى و غير دائمى و باطل است . و علاوه بر اين ، چه بسا خشم خدا را در پى داشته باشد، همچ نان كه لهو هميشه خشم خداى تعالى را در پى دارد.
بعضى از مفسرين گفته اند: كلمه «خير» كه در آيه استعمال شده معناى افعل التفضيل را ندارد (يعنى كلمه «خير» به معناى «بهتر» نيست بلكه به معناى «خوب » است )، همچنان كه در آيه «ءارباب متفرقون خير ام اللّه الواحد القهار» اين چنين است ، و اين گونه استعمالها در مورد كلمه مذكور شايع است . و در آيه شريفه كه مى فرمايد: «و اذا راوا...»، التفاتى از خطاب «فانتشروا - متفرق شويد» به غيبت «و اذا راوا - و چون لهو و تجارتى مى بينند»، به كار رفته ، و نكته آن تاءكيد مفاد سياق - يعنى آن عتاب و استهجانى كه در عمل آنان بود - است ، و مى خواهد بفهماند اين مردم كه از شرافت و افتخار گوش دادن به سخنان شخصى چون خاتم انبياء اعراض مى كنند، قابليت آن را ندارند كه پروردگارشان روى سخن به ايشان بكند. در جمله «قل ما عند اللّه خير» هم اشاره اى به اين اعراض خدا هست ، چون مى توانست خداى تعالى را گوينده قرار ده د، و بفرمايد «آنچه نزد ما است بهتر است » ولى به پيامبرش فرمود از قول او به ايشان بگويد آنچه نزد خداست بهتر است و در همين مقدار هم به پيامبرش نفرمود «قل - به ايشان بگو» تنها فرمود: «قل » همچنان كه اول آيه هم كه فرمود «و اذا راوا» ضمير آن را بدون داشتن مرجع آورد، چون قبلا نامى از ايشان نبرده بود، تا ضمير به ايشان برگرداند، بلكه به دلالت سياق اكتفاء نمود، و همه اينها شدت خشم و اعراض خداى تعالى را از ايشان مى رساند. و كلمه «خير الرازقين » يكى از اسماى حسناى خداست ، نظير رازق ، كه آن نيز نام او است . و ما در سابق درباره معناى رازقيت خداى تعالى بحث كرديم . بحث روايتى
(رواياتى درباره شتاب به سوى نماز جمعه وتعطيل كارها، انتشار در زمين بعد از نماز و طلب رزق ، و...)
در كتاب فقيه روايت آمده كه : در مدينه هر وقت موذن در روز جمعه اذان مى گفت : شخصى ندا مى داد ديگر خريد و فروش مكنيد، حرام است ، براى اينكه حق تعالى فرموده «يا ايها الذين امنوا اذا نودى للصلوه من يوم الجمعه فاسعوا الى ذكر اللّه و ذروا البيع » مؤ لف : اين روايت را الدر المنثور هم از ابن ابى شيبه ، عبد بن حميد، و ابن منذر از ميمون بن مهران نقل كرده ، و ترجمه عبارت روايت وى چنين است . در مدينه رسم چنين بود كه هرگاه موذن اذان روز جمعه را مى گفت ،
در بازارها ندا در مى دادند: بيع حرام شد، بيع حرام شد. و تفسير قمى در ذيل جمله «فاسعوا الى ذكر اللّه » گفته : «سعى » به معناى سرعت در راه رفتن است ، و در روايت ابى الجارود از امام باقر (عليه السلام ) آمده كه فرمود: وقتى گفته مى شود «فاسعوا» معنايش اين است كه برويد و چون گفته مى شود «اسعوا» معنايش است كه براى فلان هدف عمل كنيد. و در آيه سوره جمعه معنايش اين است كه براى نماز جمعه شارب (سبيل ) خود را كوتاه كنيد، و موى زير بغل را زائل سازيد، ناخن بگيريد، غسل كنيد، بهترين و نظيف ترين جامه را بپوشيد، و خود را معطر سازيد، اينها سعى براى نماز جمعه است . و سعى براى روز قيامت هم اين است كه آدمى خود را براى آن روز مهيا كند، همچنان كه فرموده : و «من اراد الاخرة و سعى لها سعيها و هو مومن ». مؤ لف : منظور امام (عليه السلام ) اين است كه كلمه سعى در همه جا به معناى دويدن نيست . و در مجمع البيان مى گويد: انس از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) روايت كرده كه در ذيل جمله «فاذا قضيت الصلوه فانتشروا فى الارض ...» فرمود: منظور متفرق شدن براى كسب و كار و طلب دنيا نيست ، بلكه منظور عيادت مريض و تشييع جنازه ، و زيارت برادراست . مؤ لف : اين روايت را سيوطى هم در الدر المنثور از ابن جرير، از انس از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم )، و از ابن مردويه ، از ابن عباس از آن جناب نقل كرده . و در همان كتاب از امام صادق (عليه السلام ) روايت آورده كه فرمود: نماز در روز جمعه ، و انتشار در روز شنبه است .
