تفسیر:المیزان جلد۱۹ بخش۱۳
وجه اينكه در ضمن شمارش نعم الهى از شدائد و نقمت هاى قيامت خبر داده شده است
و به خاطر همين كه خطاب را متوجه كل جن و انس نموده توانسته در خلال بر شمردن نعمتها و آلاى رحمان از شدايد روز قيامت و عقوبتهاى مجرمين و اهل آتش خبر دهد، و آنها را هم جزو نعمتها بر شمارد، آرى همين شدايد و عقوبتها وقتى با كل انس و جن مقايسه شود نعمت مى شود، چون در نظام هستى (بين دوغ و دوشاب فرق نهادن و) بدكاران و اهل شقاوت را به سرنوشتى كه مقتضاى عمل ايشان و اثر كردار خود آنان باشد سوق دادن ، از لوازم صلاح و نظام عام جارى در كل و حاكم بر جميع است ، و خود نعمتى نسبت به كل عالم جن و انس است ، هر چند كه نسبت به طايفه اى خاص يعنى مجرمين نقمت و عذاب باشد. و اين نظير همان سنتها و قوانينى است كه مى بينيم در جوامع بشرى جريان دارد، و همه جوامع در اين معنا اذعان دارند كه سخت گيرى درباره اهل بغى و فساد شرط قوام زندگى جامعه و بقاى آن است ، و فايده اين كار تنها عايد اهل صلاح نمى شود و همچنين عكس قضيه ، يعنى فايده مدح و پاداش اهل صلاح تنها عايد اهل صلاح نمى شود، بلكه مايه قوام زندگى كل جامعه و بقاى آن است . پس آنچه از عذاب و عقاب كه در آتش براى اهل آتش است ، و آنچه از كرامت و ثواب كه در بهشت براى اهلش آماده شده ، هر دو نوع آلاء و نعمتهاى خدا است براى كل جن و انس همانطور كه خورشيد و قمر و آسمان بلند و ز مين پست و نجم و شجر و غير اينها آلاء و نعمتهايى براى اهل دنيا. و از اين آيه بر مى آيد كه جن هم مانند انس فى الجمله از نعمتهاى مذكور بهره مند مى شود، چون اگر چنين نبود نمى بايست جن را هم در ملامتهايى كه كرده شريك انسان ها نموده ، هر دو را ملامت كند، و از اول سوره تا به آخر يكسره بفرمايد: «فباى آلاء ربّكما تكذّبان ». خَلَقَ الانسنَ مِن صلْصلٍ كالْفَخَّارِ كلمه «صلصال » به معناى گل خشكيده اى است وقتى زير پا مى ماند صدا مى كند، و كلمه «فخار» به معناى سفال است . و مراد از «انسان » در اينجا نوع آدمى است ، و منظور از «خلقت انسان از صلصالى چون سفال » اين است كه : خلقت بشر بالاخره منتهى به چنين چيزى مى شود. بعضى هم گفته اند: مراد از انسان شخص آدم (عليه السلام ) است .
وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِن مَّارِجٍ مِّن نَّارٍ كلمه «مارج » به معناى زبانه خالص و بدون دود از آتش است . و بعضى گفته اند: به معناى زبانه آميخته با سياهى است . و مراد از «جان » نيز مانند انس نوع جن است ، و اگر جن را مخلوق از آتش دانسته به اعتبار اين است كه خلقت جن منتهى به آتش است . و بعضى گفته اند: مراد از كلمه جان پدر جن است ، (همان طور كه گفتند: مراد از انس ، پدر انسان ها، آدم (عليه السلام ) است ). مقصود از مشرقين و مغربين و معناى آيه : «مرج البحرين يلتقيان ...» رَب المَْشرِقَينِ وَ رَب المَْغْرِبَينِ منظور از «دو مشرق »، مشرق تابستان و مشرق زمستان است ، كه به خاطر دو جا بودن آن دو چهار فصل پديد مى آيد، و ارزاق روزى خواران انتظام مى پذيرد. بعضى هم گفته اند: مراد از دو مشرق ، مشرق خورشيد و مشرق ماه است ، و مراد از دو مغرب هم دو مغرب آن دو است . مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ بَيْنهُمَا بَرْزَخٌ لا يَبْغِيَانِ كلمه «مرج » - با سكون راء - كه مصدر فعل ماضى «مرج » است به معناى مخلوط كردن و نيز به معناى رها و روانه كردن است ، هم موقعى كه مى خواهى به طرف بفهمانى كه فلانى فلان چيز را مخلوط كرد، مى گويى «مرجه »، و هم هنگامى كه مى خواهى بفهمانى فلان چيز را رها و يا روانه كرد، مى گويى «مرجه »، ولى در آيه مورد بحث معناى اول روشن تر به ذهن مى رسد و ظاهرا مراد از «بحرين - دو دريا» دريايى شيرين و گوارا، و دريايى شور و تلخ است ، هم چنان كه در جايى ديگر ازدو دريا ياد كرده فرموده : «و ما يستوى البحران هذا عذب فرات سائغ شرابه و هذا ملح اجاج و من كل تاكلون لحما طريا و تستخرجون حليه تلبسونها». و قابل قبول ترين تفسيرى كه درباره اين دو آيه كرده اند اين كه : مراد از دو دريا دو درياى معين نيست ، بلكه دو نوع دريا است ، يكى شور كه قريب سه چهارم كره زمين را در خود فرو برده ،
كه بيش تر اقيانوسها و درياها را تشكيل مى دهد، و يكى هم درياهاى شيرين است كه خداى تعالى آنها را در زير زمين ذخيره كرده و به صورت چشمه ها از زمين مى جوشد، و نهرهاى بزرگ را تشكيل مى دهد، و مجددا به درياها مى ريزد، اين دو جور دريا يعنى درياهاى روى زمين و درياهاى داخل زمين همواره به هم اتصال دارند، هم در زير زمين و هم در روى زمين ، و در عين اين كه «يلتقيان - برخورد و اتصال دارند» نه اين شورى آن را از بين مى برد و نه آن شيرينى اين را، چون بين آن دو حاجز و مانعى نمى گذارد در وضع يكديگر تغييرى بدهند، و آن مانع ، خود مخازن زمين و رگه هاى آن است ، كه نه مى گذارد درياى شور به درياى شيرين تجاوز نموده ، و آن را مثل خود شور كند، و در نتيجه جانداران راتهديد نمايد، و نه درياى شيرين به درياى شور تجاوز نموده بيش از اندازه از زمين بجوشد، و زياده از اندازه به دريا بريزد، و دريا را شيرين سازد، و در نتيجه مصلحتى را كه در شورى آب درياها است كه يا تصفيه هوا است و يا مصالحى ديگر از بين ببرد. و نيز به طور دائم درياهاى شور، درياهاى شيرين را از اين راه كمك مى كند، كه آب خود را به ابرها داده ، و ابرها آن را بر زمين مى بارد، و زمين باران را در خود فرو برده مخازن خود را پر مى كنند، و همين مخازن هم درياهاى شور را كمك نموده ، همان طور كه گفتيم از زمين مى جوشد و به صورت نهرهاى كوچك و بزرگ به دريا مى ريزد. پس معناى اين دو آيه - و خدا داناتر است - اين است كه : خداى تعالى دو درياى شيرين و گوارا و شور و تلخ را مخلوط كرده ، در عين اين كه تلاقى آن دو دائمى است ، به وسيله مانعى كه بين آن دو قرار داده نمى گذارد كه يكديگر را در خود مستهلك كنند، و اين صفت گوارايى آن را از بين ببرد و آن صفت شورى اين را، و در نتيجه نظام زندگى جانداران و بقاى آن را تهديد كنند. يخْرُجُ مِنهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجَانُ يعنى از اين دو درياى گوارا و شور، «لولو» و «مرجان » بيرون مى آيد، و اين خود يكى از فوايدى است كه انسان از آن بهره مند مى شود، و ما درباره تفسير اين آيه آنچه را كه گفتنى است در تفسير آيه ۱۲ از سوره فاطر گفته ايم . وَ لَهُ الجَْوَارِ المُْنشئَات فى الْبَحْرِ كالاَعْلَمِ كلمه «جوارى » جمع جاريه است ، كه به معناى كشتى است ، و كلمه «منشئات » اسم مفعول از ماده انشاء است ، و انشاء هر چيز معناى احداث و ايجاد و تربيت آن است ، و كلمه «اعلام » جمع «علم » - فتحه عين و لام - است كه به معناى كوه است .
و اگر كشتى ها را ملك خداى تعالى دانسته با اين كه كشتى را انسان ها مى سازند، بدين جهت است كه تمامى سبب هايى كه در ساختن كشتى دخالت دارند، از چوب و آهن و ساير اجزايى كشتى از آن تركيب مى يابد، و انسانى كه اين اجزا را تركيب مى كند، و صورت كشتى به آن مى دهد، و نيز شعور اين انسان و فكر و اراده اش همه مخلوق خدا و مملوك اوست ،نتيجه عمل انسان هم كه يا كشتى است و يا چيز ديگر ملك خداى تعالى است . پس منعم حقيقى كشتى ها به انسان ، خدا است ، چون خداى تعالى به انسان ها الهام كرد چگونه كشتى بسازند و اين كه چه منافع و آثارى مترتب بر اين صنع هست ، و نيز راه استفاده از منافع بسيار آن را او الهام فرمود.
مراد از فناى هر كه بر زمين است و وجه اينكه آن را از جمله نعمتهاى الهى شمرده است
كلُّ مَنْ عَلَيهَا فَانٍ وَ يَبْقَى وَجْهُ رَبِّك ذُو الجَْلَلِ وَ الاكْرَامِ ضمير «عليها» به زمين بر مى گردد، و معناى آيه اين است كه : هر جنبنده داراى شعورى كه بر روى زمين است به زودى فانى خواهد شد، و اين آيه مساءله زوال و فناى جن و انس را مسجل مى كند، و اگر فرمود: «كل من عليها - هر كس بر روى زمين است » و نفرمود «كل ما عليها - هر چيز كه بر روى زمين است » و خلاصه اگر مساءله فنا و زوال را به صاحبان شعور اختصاص داد، نه از اين جهت بوده كه موجودات بى شعور فانى نمى شوند، بلكه از اين بابت بوده كه زمينه كلام زمينه شمردن نعمت هايى است كه به صاحبان شعور ارزانى داشته ، نعمتهاى دنيايى و آ خرتى ، و معلوم است كه در چنين زمينه اى مناسب همان است كه درباره فناى اين طبقه سخن بگويد. در ضمن با توجه به اين كه كلمه «فان - فانى » ظهور در آينده دارد، و سياق آيه نيز ظهور در اين دارد كه از آينده اى خبر مى دهد، از جمله «كل من عليها فان » اين نكته هم به طور اشاره استفاده مى شود كه مدت و اجل نشاءه دنيا با فناى جن و انس به سر مى آيد و عمرش پايان مى پذيرد، و نشاءه آخرت طلوع مى كند، و هر دو مطلب يعنى فناى جانداران صاحب شعور زمين ، و طلوع نشاءه آخرت كه نشاءه جزا است ، از نعمتها و آلاى خداى تعالى است ، چون زندگى دنيا حياتى است مقدمى براى غرض آخرت و معلوم است كه انتقال از مقدمه به غرض و نتيجه ، نعمت است . با اين نكته گفتار بعضى از مفسرين پاسخ داده مى شود كه گفته اند: فناء چه نعمتى هست كه آيه شريفه آن را از آلاء و نعمتهاى الهى شمرده ؟ و حاصل جواب اين است كه :
حقيقت اين فنا انتقال از دنيا به آخرت ، و رجوع به خداى تعالى است ، همچنان در بسيارى از آيات كريمه قرآن اين فناء به انتقال مذكور تفسير شده و فهمانده كه منظور از آن فناى مطلق و هيچ و پوچ شدن نيست . مقصود از وجه خدا و بقاى آن ، و معناى «ذوالجلال و الاكرام » «و يبقى وجه ربك » - وجه هر چيزى عبارت است از سطح بيرونى آن ، (و از آنجايى كه خداى تعالى منزه است از جسمانيت و داشتن حجم و سطح ، ناگزير معناى اين كلمه در مورد خداى تعالى بعد از حذف محدوديت و نواقص امكانى عبارت مى شود از نمود خدا) و نمود خدا همان صفات كريمه او است ، بين او و خلقش واسطه اند، و بركات و فيض او به وسيله آن صفات بر خلقش نازل مى شود، و خلايق آفرينش و تدبير مى شوند، و آن صفات عبارتند از علم و قدرت و شنوايى و بينايى و رحمت و مغفرت و رزق و امثال اينها، و ما در تفسير سوره اعراف در اين كه صفات خداى تعالى واسطه هاى فيض اويند بحثى گذرانديم . «ذوالجلال و الاكرام » - در معناى كلمه «جلال » چيزى از معناى اعتلا و اظهار رفعت خوابيده ، البته رفعت و اعتلاى معنوى در نتيجه جلالت با صفاتى كه در آن بويى از دفع و منع هست سر و كار و تناسب دارد، مانند صفت علو، تعالى ، عظم ت ، كبرياء، تكبر، احاطه ، عزت ، و غلبه . خوب وقتى همه اين معانى در كلمه جلال خوابيده ، بايد ديد براى كلمه «اكرام » چه باقى مى ماند؟ براى اين كلمه از ميان صفات ، آن صفاتى باقى مى ماند كه بويى از بهاء و حسن مى دهد، بهاء و حسنى كه ديگران را واله و مجذوب مى كند، مانند صفات زير: علم ، قدرت ، حيات ، رحمت ، جود، جمال ، حسن ، و از اين قبيل صفات كه مجموع آنها را صفات جمال مى گويند، همچن ان كه دسته اول را صفات جلال مى نامند، و اسماى خدايى را به اين دو قسمت تقسيم نموده ، هر يك از آنها كه بويى از اعتلا و رفعت دارد صفت جلال ، و هر يك كه بويى از حسن و جاذبيت دارد صفات جمال مى نامند. بنابراين ، كلمه «ذوالجلال و الاكرام » نامى از اسماى حسناى خدا است ، كه به مفهوم خود تمامى اسماى جلال و اسماى جمال خدا را در بر مى گيرد. و مسماى به اين نام در حقيقت ذات مقدسه خدايى است ، همچ نان كه در آخر همين سوره خود خداى تعالى را به اين اسم ناميده و فرموده : «تبارك اسم ربك ذى الجلال و الاكرام »، و ليكن در آيه مورد بحث نام وجه خدا شده ، حال يا به خاطر اين بوده كه در خصوص اين جمله از معناى وصفيت افتاده ، و صفت وجه واقع نشده ، و بلكه مدح و ثناى رب قرار گرفته ، و تقديرش «و يبقى وجه ربك هو ذوالجلال و الاكرام - و تنها وجه پروردگارت كه او دراراى جلال و اكرام باقى مى ماند مى باشد،»
و يا اين كه مراد از وجه همانطور كه گفتيم صفت كريمه و اسم مقدس خداى تعالى است ، و معلوم است كه برگشت اجراى اسم بر اسم ، اجراى آن بر ذات است . و معناى آيه شريفه بنابر اين منظور از وجه اسم بوده باشد، و با در نظر گرفتن اين كه بقاى اسم يعنى آن ظهورى كه اسم لفظى ، از آن حكايت مى كند فرع بقاى مسمى است چنين مى شود: «و پروردگارت - عز اسمه - با همه جلال و اكرامش باقى مى ماند، بدون اين كه فناى موجودات اثرى در خود او و يا دگرگونى در جلال و اكرام او بگذارد». و بنابر اين كه مراد از وجه خدا هر چيزى باشد كه ديگران رو به آن دارند كه قهرا مصداقش عبارت مى شود از تمامى چيرهايى كه به خدا منسوبند، و مورد نظر هر خداجويى واقع مى گردد، مانند انبيا و اولياى خدا و دين او و ثواب و قرب او و ساير چيزهايى كه از اين قبيل باشند معناى آيه چنين مى شود: «همه زمينيان فانى مى گردند، و بعد از فناى دنيا آنچه نزد او و از ناحيه او است ، از قبيل انواع جزا و ثواب و قرب به او باقى مى ماند، همچنان كه در جاى ديگر فرموده : ((ما عندكم ينفد و ما عنداللّه باق ». در سابق هم در تفسير آيه شريفه «كل شى ء هالك الا وجهة »، مطالبى گفتيم كه به درد اينجا هم مى خورد.
منظور از سؤ ال هر كه در آسمان و زمين است از خدا، و معناى اينكه خدا در هر روز در شاءنىاست
يَسئَلُهُ مَن فى السمَوَتِ وَ الاَرْضِ كلَّ يَوْمٍ هُوَ فى شأْنٍ منظور از درخواست تمامى آسمانيان و زمينيان درخواست به زبان نيست ، بلكه درخواست به احتياج است ، چون احتياج خودش زبان است ، و معلوم كه موجودات زمين و آسمان از تمامى جهات وجودشان ، محتاج خدايند، هستيشان بسته به خدا، و متمسك به ذيل غناى وجود اويند، همچنان كه فرمود: «انتم الفقراء الى اللّه و اللّه هو الغنى » و نيز در اين كه منظور از درخواست ، درخواست زبانى نيست ، بلكه درخواست حاجتى است ، فرموده : «و اتيكم من كل ما سالتموه ».
«كل يوم هو فى شان » - اگر كلمه «شان » را در اينجا نكره يعنى بدون الف و لام آورد، براى اين بود كه تفرق و اختلاف را برساند درنتيجه معناى جمله چنين شود: خداى تعالى در هر روزى كارى دارد، غير آن كارى كه در روز قبل داشت ، و غير آن كارى كه روز بعدش دارد، پس هيچ يك از كارهاى او تكرارى نيست ، و هيچ شاءنى از شؤ ون او از هر جهت مانند شاءن ديگرش نيست ، هر چه مى كند بدون الگو و قالب و نمونه مى كند، بلكه به ابداع و ايجاد مى كند، و به همين جهت است كه خود را بديع ناميده ، فرموده : «بديع السموات و الارض » البته اين را هم بگوييم كه : منظور از كلمه «يوم » در جمله «كل يوم - هر روز» احاطه خداى تعالى در مقام فعل و تدبير اشياء است ، در نتيجه او در هر زمانى هست ولى در زمان نيست ، و در هر مكانى هست ليكن در مكان نمى گنجد، و با هر چيزى هست ليكن نزديك به چيزى نيست . بحثى روايتى
(رواياتى در ذيل برخى آيات گذشته )
در كافى مى گويد: محمد بن منكدر از جابر بن عبداللّه روايت كرده كه گفت : وقتى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) سوره الرحمن را براى مردم خواند، مردم چيزى نگفتند، حضرتش فرمود: پاسخ و عكس العمل جن در برابر اين سوره بهتر بود از عكس العمل شما، براى اين كه وقتى جن اين آيه را شنيد: «فباى الاء ربكما تكذبان » گفتند: «لا و لا بشى ء من الاء ربنا نكذب - نه ، به هيچ يك از آلاى پروردگارمان تكذيب نمى كنيم ». مؤ لف : اين معنا در الدر المنثور هم از عده اى از اصحاب حديث و صاحبان جوامع اخبار روايت شده ، و صاحب الدر المنثور نقل آن را از پسر عمر از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) نقلى صحيح دانسته . و در عيون به سند خود از حضرت رضا (عليه السلام ) روايت كرده كه فرمود: مردى شامى در ضمن سوالاتى كه از على (عليه السلام ) كرد پرسيد: نام پدر بزرگ طايفه جن چيست ؟ فرمود:
شومان و اين شخص همان كسى است كه خداى تعالى او را از آتشى خالص بيافريد. و در احتجاج از على (عليه السلام ) روايت كرده كه در ضمن حديثى فرمود: و اما اين كه فرموده : «رب المشرقين و رب المغربين » منظور از آن مشرق زمستان عليحده ، و مشرق تابستان عليحده است ، آيا اين (مطلب ) را از دورى و نزديكى خورشيد نمى شناسى ؟ مؤ لف : اين معنا را قمى هم در تفسير خود آورده ، و ليكن سند آن را ذكر نكرده ، و نام على (عليه السلام ) را نبرده ، بلكه فرموده : از آن جناب .
دو دريا على و فاطمه عليه السلام و لؤ لؤ و مرجان حسن و حسين عليه السلام اند
و در الدر المنثور است كه : ابن مردويه از ابن عباس روايت كرده كه در تفسير آيه «مرج البحرين يلتقيان » گفته : منظور از دو دريا على و فاطمه است ، و منظور از برزخ و حائل ميان آن دو رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) است ، و در تفسير آيه «يخرج منهما اللولو و المرجان » گفته است : منظور از لولو و مرجان حسن و حسين است . مؤ لف : نظير اين حديث را الدر المنثور از ابن مردويه از انس بن مالك و نيز صاحب مجمع البيان از سلمان فارسى و سعيد بن جبير و سفيان ثورى روايت كرده اند، چيزى كه هست بايد دانست كه اين تفسير، تفسير به باطن است نه اين كه بخواهد بفرمايد: معناى بحرين و برزخ و لولو و مرجان است . و در تفسير قمى در ذيل آيه «كل من عليها فان » آمده كه امام در بيان جمله «كل من عليها فان » فرموده :هر كس كه بر روى زمين قرار دارد، و در معناى جمله «و يبقى وجه ربك » فرموده : منظور از وجه پروردگار دين او است ، و امام على بن الحسين فرموده : وجه خدا كه مردم رو به سوى آن مى آيند ماييم . و در مناقب ابن شهر اشوب در ذيل آيه «و يبقى وجه ربك » آمده كه : امام صادق (عليه السلام ) فرمود: وجه اللّه ماييم .
مؤ لف : و در معناى اين دو روايت رواياتى ديگر نيز هست ، و ما در سابق بيانى داشتيم كه تفسير وجه اللّه ، به دين و امام را توجيه مى كند. و در كافى در خطبه اى كه از على (عليه السلام ) نقل كرده آمده كه فرمود: «الحمد لله الذى لا يموت و لا ينقضى عجائبه لانه كل يوم هو فى شاءن من احداث بديع لم يكن ». و در تفسير قمى در ذيل همين آيه آمده كه امام فرمود: يعنى زنده مى كند و مى ميراند زياد مى كند و كمى و نقصان مى آورد. و در مجمع البيان از ابو درداء از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) روايت آورده كه در ذيل جمله «كل يوم هو فى شان » فرمود: يك شاءن او اين است كه گناهانى را بيامرزد، يكى ديگر اين كه در اندوه و گرفتارى ها فرج و گشايش دهد، يكى اين كه مردمى را بلند كند، مردمى ديگر را از بالا به پايين آورد. مؤ لف : اين روايت را الدر المنثور هم از آن جناب نقل كرده ، و در معناى آن حديثى از ابن عمر از آن جناب به اين عبارت آورده فرمود: گناهى را بيامرزد و اندوهى را برطرف سازد.
آيات ۳۱ - ۷۸، سوره الرحمن
سنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلانِ(۳۱) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۳۲) يَمَعْشرَ الجِْنِّ وَ الانسِ إِنِ استَطعْتُمْ أَن تَنفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السمَوَتِ وَ الاَرْضِ فَانفُذُوا لا تَنفُذُونَ إِلا بِسلْطنٍ(۳۳) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۳۴) يُرْسلُ عَلَيْكُمَا شوَاظٌ مِّن نَّارٍ وَ نحَاسٌ فَلا تَنتَصِرَانِ(۳۵) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۳۶) فَإِذَا انشقَّتِ السمَاءُ فَكانَت وَرْدَةً كالدِّهَانِ(۳۷) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۳۸) فَيَوْمَئذٍ لا يُسئَلُ عَن ذَنبِهِ إِنسٌ وَ لا جَانُّ(۳۹) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۴۰) يُعْرَف الْمُجْرِمُونَ بِسِيمَهُمْ فَيُؤْخَذُ بِالنَّوَصى وَ الاَقْدَامِ(۴۱) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۴۲) هَذِهِ جَهَنَّمُ الَّتى يُكَذِّب بهَا المُْجْرِمُونَ(۴۳) يَطوفُونَ بَيْنهَا وَ بَينَ حَمِيمٍ ءَانٍ(۴۴) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۴۵) وَ لِمَنْ خَاف مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ(۴۶) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۴۷) ذَوَاتَا أَفْنَانٍ(۴۸) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۴۹) فِيهِمَا عَيْنَانِ تجْرِيَانِ(۵۰) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۵۱) فِيهِمَا مِن كلِّ فَكِهَةٍ زَوْجَانِ(۵۲) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۵۳) مُتَّكِئِينَ عَلى فُرُشِ بَطائنهَا مِنْ إِستَبرَقٍ وَ جَنى الْجَنَّتَينِ دَانٍ(۵۴) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۵۵) فِيهِنَّ قَصِرَت الطرْفِ لَمْ يَطمِثهُنَّ إِنسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانُّ(۵۶) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۵۷) كَأَنهُنَّ الْيَاقُوت وَ الْمَرْجَانُ(۵۸) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۵۹) هَلْ جَزَاءُ الاحْسنِ إِلا الاحْسنُ(۶۰) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۶۱) وَ مِن دُونهِمَا جَنَّتَانِ(۶۲) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۶۳) مُدْهَامَّتَانِ(۶۴) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۶۵) فِيهِمَا عَيْنَانِ نَضاخَتَانِ(۶۶) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۶۷) فِيهِمَا فَكِهَةٌ وَ نخْلٌ وَ رُمَّانٌ(۶۸) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۶۹) فِيهِنَّ خَيرَتٌ حِسانٌ(۷۰) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۷۱) حُورٌ مَّقْصورَتٌ فى الخِْيَامِ(۷۲) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۷۳) لَمْ يَطمِثهُنَّ إِنسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانُّ(۷۴) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۷۵) مُتَّكِئِينَ عَلى رَفْرَفٍ خُضرٍ وَ عَبْقَرِىٍ حِسانٍ(۷۶) فَبِأَى ءَالاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ(۷۷) تَبَرَك اسمُ رَبِّك ذِى الجَْلَلِ وَ الاكْرَامِ(۷۸)
ترجمه آيات به زودى اى جن و انس به حسابتان خواهيم رسيد (۳۱). ديگر كداميك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۳۲). اى گروه جن و انس اگر مى توانيد از كرانه هاى آسمان و زمين راه فرارى يافته بگريزيد اين كار را بكنيد، ليكن از حساب ما و عذاب ما گريزى نداريد، مگر با حجت و عذر موجه (۳۳). پس ديگر كداميك از نعمت هاى پروردگار خود را تكذيب مى كنيد؟ (۳۴). آتشى بدون دود و آتشى ديگر با دود بر شما مسلط مى كند، و ديگر نمى توانيد يكديگر را يارى كنيد (۳۵). پس كداميك از نعمت هاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۳۶). پس روزى كه آسمان شكافته شود، آن وقت مانند روغن مذاب سرخ مى گردد (۳۷). ديگر كداميك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۳۸). در آن روزنه ز انس و گناهش سوال مى شود و نه از جن (۳۹). ديگر كداميك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۴۰). مجرمين از چهره شان شناخته مى شوند، و موى سر و پاهايشان را مى گيرند و در آتش مى افكنند (۴۱). ديگر كداميك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۴۲). اين همان جهنمى است كه مجرمين تكذيبش مى كردند (۴۳). بين آن و بين آبى در نهايت جوش ، آمد و شد دارند (۴۴).
ديگر كداميك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۴۵). و آن كسى كه از مقام پروردگارش بيمناك است دو بهشت دارد (۴۶). ديگر كداميك از نعمت هاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد (۴۷). بهشت هايى كه انواع ميوه ها دارند (۴۸). ديگر كداميك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۴۹). در آن دو بهشت دو چشمه جارى است (۵۰). ديگر كداميك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۵۱). در آن دو از هر ميوه دو صنف شناخته و ناشناخته هست (۵۲). ديگر كداميك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۵۳). در حالى كه بر فرشهايى تكيه كرده اند كه آسترش از ابريشم است و ميوه هاى رسيده آن دو باغ در دست رس است (۵۴). ديگر كدام يك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۵۵). در آنها همسرانى هست كه چشم به غير از شوهران نيفكنده نه انسى قبلا با آنان تماس گرفته و نه جنى (۵۶). ديگر كداميك از نعمتهاى پر وردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۵۷). آنها همچون ياقوت و مرجانند (۵۸). ديگر كداميك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۵۹). آرى مگر جزاى احسان جز احسان مى تواند باشد؟ (۶۰). ديگر كداميك از نعمت هاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۶۱). قبل از آن دو بهشت ، دو بهشت ديگر دارند (۶۲). ديگر كداميك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۶۳). بهشت ها كه از شدت سبزى ميل به سياهى دارند (۶۴). ديگر كداميك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۶۵). در آن دو نيز دو چشمه چون فواره هست (۶۶). ديگر كداميك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۶۷). در آن دو ميوه و نخل و انار است (۶۸). ديگر كداميك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۶۹). درآنها همسرانى خوش صورت و نيكو سيرت است (۷۰).
ديگر كداميك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۷۱). سياه چشمانى كه هرگز از خيمه ها بيرون نمى شوند (۷۲). ديگر كداميك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۷۳). زنانى كه قبلا نه انسانى با آنها تماس گرفته و نه جنى (۷۴). ديگر كداميك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۷۵). در حالى كه بر بالش هاى سبز رنگ ابريشمين تكيه كرده اند كه بهترين بافت را دارد و بسيار زيبا است (۷۶). ديگر كداميك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (۷۷). چه پر بركت است نام رحمان خدا كه پروردگار تو و داراى صفات جلال و جمال است (۷۸). بيان آيات اين آيات فصل دوم از آيات سوره است ، كه نشاءه دوم جن و انس را توصيف مى كند، نشاءه اى كه به سوى خدا بر مى گردند و به جزاى اعمال خود مى رسند و آلاء و نعمتهايى را كه خدا در آن نشاءه به ايشان ارزانى مى دارد بر مى شمارد، همچنان كه در فصل گذشته نشاءه اول را توصيف مى كرد، آلاى خدا در آن نشاءه را بر مى شمرد. معناى جمله «سنفرغ لكم ايها الثقلان » و عدم منافات آن با «لا يشغله شاءن عن شاءن» سنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلانِ وقتى مى گويند: فلانى براى فلان كار فارغ شد مى فهماند كه قبلا مشغول كارى ديگر بوده ، آن را به خاطر اين كار رها كرده ، چون اين كار را مهمتر دانسته . و بنابر اين ، معناى جمله «سنفرغ لكم » اين مى شود كه ما به زودى بساط نشاءه اول خلقت را در هم مى پيچيم ، و به كار شما مشغول مى شويم . آنگاه آيات بعدى بيان مى كند كه منظور از مشغول شدن خدا به كار جن و انس اين است كه ايشان را مبعوث نموده ، و به حسابشان رسيدگى نموده ، و بر طبق اعمالشان جز ايشان مى دهد، خير باشد خير و شر باشد شر، پس فراغ براى جن و تعبيرى است استعاره به كنايه از تبدل نشاءه دنيا به نشاءه آخرت . ممكن است در اينجا اين شبهه به ذهن خواننده عزيز برسد كه اگر منظور از فراغ چنين معنايى باشد، آيه شريفه با آيه اى ديگر كه مى فرمايد: «هيچ كارى خدا را از كار ديگر باز نمى دارد» منافات خواهد داشت ، ولى شبهه وارد نيست ، براى اين فراغ مذكور تنها ناظر به تبدل نشاءه است ، و اما آن دليل كه مى فرمايد: «لا يشغله شاءن عن شاءن - هيچ كارى او را از كارهاى خدا باز نمى دارد
ناظر است به اين كه قدرت خداى تعالى مطلق و وسيع است ، و اين دو مطلب ربطى به هم ندارد، تا منافات داشته با شد. و همچنين هيچ منافاتى ميان جمله ((كل يوم هو فى شاءن » با دليل مذكور كه مى گفت : هيچ كارى او را از كار ديگر باز نمى دارد وجود ندارد. و منظور از «ثقلان » جن واست ، و ضمير جمع در كلمه «لكم » و كلمه «استطعتم » و غير اين دو كلمه به همان ثقلان بر مى گردد، با اين كه كلمه مزبور تثنيه است ، و على القاعده بايد ضمير تثنيه به آن برگردد، و بفرمايد: «لكما» و «استطعتما»، و اگر ضمير جمع برگردانده ، بدين جهت است كه هر چند جن و انس دو طايفه از خلقند، ليكن افراد اين دو طايفه بسيارند.
