تفسیر:المیزان جلد۱۵ بخش۲۵
آيات ۴۱ ۶۲، سوره فرقان
وَ إِذَا رَأَوْك إِن يَتَّخِذُونَك إِلا هُزُواً أَ هَذَا الَّذِى بَعَث اللَّهُ رَسولاً(۴۱) إِن كادَ لَيُضِلُّنَا عَنْ ءَالِهَتِنَا لَوْ لا أَن صبرْنَا عَلَيْهَا وَ سوْف يَعْلَمُونَ حِينَ يَرَوْنَ الْعَذَاب مَنْ أَضلُّ سبِيلاً(۴۲) أَ رَءَيْت مَنِ اتخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ أَ فَأَنت تَكُونُ عَلَيْهِ وَكيلاً(۴۳) أَمْ تحْسب أَنَّ أَكثرَهُمْ يَسمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلا كالاَنْعَمِ بَلْ هُمْ أَضلُّ سبِيلاً(۴۴) أَ لَمْ تَرَ إِلى رَبِّك كَيْف مَدَّ الظلَّ وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساكِناً ثُمَّ جَعَلْنَا الشمْس عَلَيْهِ دَلِيلاً(۴۵) ثُمَّ قَبَضنَهُ إِلَيْنَا قَبْضاً يَسِيراً(۴۶) وَ هُوَ الَّذِى جَعَلَ لَكُمُ الَّيْلَ لِبَاساً وَ النَّوْمَ سبَاتاً وَ جَعَلَ النهَارَ نُشوراً(۴۷) وَ هُوَ الَّذِى أَرْسلَ الرِّيَحَ بُشرَا بَينَ يَدَى رَحْمَتِهِ وَ أَنزَلْنَا مِنَ السمَاءِ مَاءً طهُوراً(۴۸) لِّنُحْيِىَ بِهِ بَلْدَةً مَّيْتاً وَ نُسقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَماً وَ أَنَاسىَّ كثِيراً(۴۹) وَ لَقَدْ صرَّفْنَهُ بَيْنهُمْ لِيَذَّكَّرُوا فَأَبى أَكثرُ النَّاسِ إِلا كفُوراً(۵۰) وَ لَوْ شِئْنَا لَبَعَثْنَا فى كلِّ قَرْيَةٍ نَّذِيراً(۵۱) فَلا تُطِع الْكفِرِينَ وَ جَهِدْهُم بِهِ جِهَاداً كبِيراً(۵۲)
- وَ هُوَ الَّذِى مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَ هَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَ جَعَلَ بَيْنهُمَا بَرْزَخاً وَ حِجْراً محْجُوراً(۵۳)
وَ هُوَ الَّذِى خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشراً فَجَعَلَهُ نَسباً وَ صِهْراً وَ كانَ رَبُّك قَدِيراً(۵۴) وَ يَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لا يَنفَعُهُمْ وَ لا يَضرُّهُمْ وَ كانَ الْكافِرُ عَلى رَبِّهِ ظهِيراً(۵۵) وَ مَا أَرْسلْنَك إِلا مُبَشراً وَ نَذِيراً(۵۶) قُلْ مَا أَسئَلُكمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلا مَن شاءَ أَن يَتَّخِذَ إِلى رَبِّهِ سبِيلاً(۵۷) وَ تَوَكلْ عَلى الْحَىِّ الَّذِى لا يَمُوت وَ سبِّحْ بحَمْدِهِ وَ كفَى بِهِ بِذُنُوبِ عِبَادِهِ خَبِيراً(۵۸) الَّذِى خَلَقَ السمَوَتِ وَ الاَرْض وَ مَا بَيْنَهُمَا فى سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ استَوَى عَلى الْعَرْشِ الرَّحْمَنُ فَسئَلْ بِهِ خَبِيراً(۵۹) وَ إِذَا قِيلَ لَهُمُ اسجُدُوا لِلرَّحْمَنِ قَالُوا وَ مَا الرَّحْمَنُ أَ نَسجُدُ لِمَا تَأْمُرُنَا وَ زَادَهُمْ نُفُوراً (۶۰) تَبَارَك الَّذِى جَعَلَ فى السمَاءِ بُرُوجاً وَ جَعَلَ فِيهَا سِرَجاً وَ قَمَراً مُّنِيراً(۶۱) وَ هُوَ الَّذِى جَعَلَ الَّيْلَ وَ النَّهَارَ خِلْفَةً لِّمَنْ أَرَادَ أَن يَذَّكرَ أَوْ أَرَادَ شكوراً(۶۲)
ترجمه آيات و چون تو را ببينند جز به مسخره ات نمى گيرند (و مى گويند) آيا اين است آنكه خدا به پيغمبريش بر انگيخته است ؟ (۴۱) اگر در مورد خدايانمان ثبات نمى ورزيديم نزديك بود ما را از (پيروى ) آنها گمراه كند، وقتى عذاب را ببينند خواهند دانست روش چه كسى گمراهانه تر بوده است (۴۲) آيا كسى را كه هوس خويش را خداى خويش گرفته نديدى ؟ مگر تو كارگذار او هستى ؟ (۴۳) آيا مى پندارى بيشترشان مى شنوند يا مى فهمند؟ كه آنها جز به مانند حيوانات نيستند بلكه روش آنان گمراهانه تر است (۴۴) آيا نديدى پروردگارت چگونه سايه را كشيده و اگر مى خواست آن را سكون مى داد آنگاه آفتاب را نشانه آن كرديم (۴۵) سپس آن را به گرفتن مخصوصى يعنى به گرفتنى ملايم سوى خويش گرفتيم (۴۶) او است كه شب را پوشش براى شما كرد و خواب را مايه آسايش شما قرار داد و روز را براى برخاستن و جنب و جوش مجدد شما قرار داد (۴۷) او است كه بادها را نويد بخش پيشاپيش رحمت خويش كرد و از آسمان آبى پاك نازل كرديم (۴۸) تا سر زمين مواتى را به وسيله آن زنده كنيم و آن را به مخلوقات خويش ، چهارپايان و مردم بسيار بنوشانيم (۴۹) و آن را ميانشان گوناگون كرديم شايد اندرز گيرند اما بيشتر مردم جز ناسپاسى نكردند (۵۰) اگر مى خواستيم در هر دهكده اى بيم رسانى برمى انگيختيم (۵۱) زنهار، مطيع كافران مشو و با آنان جهاد كن جهادى بزرگ (۵۲)
او است كه دو دريا را به هم در آميخت ، اين شيرين و گوارا و آن شور و تلخ ، و ميانشان مانعى قرار داد نفوذ ناكردنى تا با هم مخلوط شوند (گويا هر يك به ديگرى مى گويد) دور باش و نزديك نيا (۵۳) او است كه از آب بشرى آفريد و آن را نسب و سبب قرار داد كه پروردگار تو قدرتمند است (۵۴) غير از خدا چيرهايى را مى پرستند كه نه سودشان مى دهد و نه ضررشان مى زند و كافر بر ضد پروردگار خويش پشتيبان خدايان دروغين است (۵۵) ما تو را جز نويد دهنده و بيم رساننده نفرستاده ايم (۵۶) بگو از شما براى پيغمبرى مزدى نمى خواهم مگر همينكه هر كه خواهد به سوى پروردگار خويش راهى پيش گيرد (۵۷) توكل به آن زنده اى كن كه مرگ ندارد و بستايش او تسبيح گوى ، و آگاه بودن او از گناهان بندگان كافى است (۵۸) آنكه آسمانها و زمين را با هر چه ميان آنها است در شش روز بيافريد و سپس به عرش پرداخت ، خداى رحمان است درباره او از شخصى رازدان بپرس (۵۹) و چون به آنها گويند خداى رحمان را سجده كنيد گويند خداى رحمان چيست ؟ چگونه به چيزى كه دستورمان مى دهى سجده كنيم ؟ (اين سخن را مى گويند) در نتيجه دوريشان بيشتر مى شود (۶۰) بزرگ است آنكه در آسمانها برجهايى نهاد و در آن چراغ و ماهى روشن پديد آورد (۶۱) او است كه شب و روز را جانشين يكديگر قرار داد، براى آن كس كه بخواهد اندرز گيرد و بخواهد سپاسگزارى كند (۶۲) بيان آيات اين آيات پاره اى از صفات كفار نامبرده را كه به كتاب و رسالت طعنه مى زدند و منكر توحيد و معاد بودند بر مى شمارد، البته آن صفاتى كه با سنخ اعتراضات و بى انديشه سخن گفتن آنها تناسب دارد، مانند استهزاء به رسول و پيروى از هواى نفس و پرستش چيرهايى كه سود و زيانى برايشان نداشت و نيز استكبارشان از سجده براى خداى سبحان .
بيان استهزاء كفار و پاسخ خداوند به اين عمل آنها
و اذا راوك ان يتخذونك الا هزوا اهذا الذى بعث اللّه رسولا)) ضمير جمعى كه در اين جمله است به «الّذين كفروا» كه قبلا ذكر شد بر مى گردد، و كلمه «هزو» به معناى استهزاء و سخريه است ، بنابراين مصدرى است به معناى مفعول ، و معناى آن اين است كه چون كفار تو را مى بينند جز مسخره شده ات تلقى نمى كنند. و جمله «اهذا الذى بعث اللّه رسولا» بيان استهزاى ايشان است ، يعنى اين طور استهزاء
مى كنند و چنين و چنان مى گويند. إِن كادَ لَيُضِلُّنَا عَنْ ءَالِهَتِنَا لَوْ لا أَن صبرْنَا عَلَيْهَا... كلمه «ان » مخففه از مثقله است ، و كلمه «اضلال » در اينجا بويى از معناى صرف را هم دارد، (صرف اين است كه خداى تعالى توجه و قلب كسى را از درك چيزى منصرف سازد)، و به همين جهت كلمه مذكور با حرفى متعدى شده كه كلمه «صرف » با آن متعدى مى شود و آن عبارت است از حرف عن . در اين آيه جواب «لولا» حذف شده چون مطالب گذشته بر آن دلالت مى كرد، و معناى جمله اين است كه : نزديك است اين شخص ما را از خدايانمان منصرف كند در حالى كه مردى گمراه كننده است اگر ما بر آلهه خود، يعنى بر پرستش آنها، خويشتن دارى نمى كرديم ما را از آنها برمى گردانيد. «و سوف يعلمون حين يرون العذاب من اضل سبيلا» - اين جمله تهديدى است از خداى تعالى به ايشان و تنبيهى است كه متوجهشان مى كند به اينكه از عذابى كه رو به ايشان مى آيد در غفلتند. و نيز نمى دانند كه به زودى به ضلالت و گيجى خود يقين پيدا خواهند كرد. مراد از معبود گرفتن هواى نفس و توضيحى درباره جمله : «اتخذ الهه هويه » أَ رَءَيْت مَنِ اتخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ أَ فَأَنت تَكُونُ عَلَيْهِ وَكيلاً كلمه «هوى » به معناى ميل نفس به سوى شهوت است ، بدون اينكه آن شهوات را با عقل خود تعديل كرده باشد، و مراد از معبود گرفتن هواى نفس اطاعت و پيروى كردن آن است ، بدون اينكه خدا را رعايت كند و خداى تعالى در كلام خود مكرر پيروى هوى را مذمت كرده و اطاعت از هر چيزى را عبادت آن چيز خوانده و فرموده : «الم اعهد اليكم يا بنى آدم ان لا تعبدوا الشيطان انه لكم عدو مبين و ان اعبدونى » و جمله «افانت تكون عليه وكيلا» استفهامى است انكارى و معنايش اين است كه تو وكيل و سرپرست او و قائم به امور او نيستى تا به دلخواه خود به سوى راه رشد هدايتش كنى ، پس تو چنين قدرتى ندارى كه با اينكه خدا گمراهش كرده و اسباب هدايتش را از او قطع نموده ، تو هدايتش كنى ، و در همين معنا فرموده : «انك لا تهدى من احببت » و نيز فرموده : «و ما انت بمسمع من فى القبور» و اين آيه به منزله اجمالى است براى تفصيلى كه در
آيه «افرايت من اتخذ الهه هويه و اضله اللّه على علم و ختم على سمعه و قلبه و جعل على بصره غشاوة فمن يهديه من بعد اللّه » آمده است . از آنچه كه در معناى آيه گذشت روشن شد كه جمله «اتخذ الهه هويه » نظمى طبيعى دارد و آن اين است كه جمله «اتخذ» فعلى است متعدى به دو مفعول كه الهه مفعول اول و هويه مفعول دوم آن است و همين نظم با سياق سازگارى دارد، چون گفتگو در سياق آيات ، پيرامون شرك مشركين و عدولشان از پرستش خدا به پرستش بتها و اعراضشان از اطاعت حق ، يعنى اطاعت خدا و رو آوردنشان به اطاعت هوى ، منشاء اصلى شرك بود و اين طائفه قبول داشتند كه اله و معبودى مطاع دارند و درست هم فهميده بودند، چيزى كه هست معتقد بودند آن اله مطاع ، همان هواى نفس خودشان است ، لذا همان را مطاع خود گرفته به جاى اينكه حق را اطاعت كنند آن را اطاعت كردند و هوى را در جاى حق نشاندند، نه اينكه مطاع را در جاى غير مطاع نشانده باشند، دقت فرمائيد. با همين بيان روشن مى شود اينكه جمعى از مفسرين گفته اند: «كلمه ((هويه » مفعول اول و كلمه «الهه » مفعول دوم فعل «اتخذ» است و چون تعجب همه ناشى از خدا شدن هواست لذا هوى را مقدم ذكر كرده )) صحيح نيست . و همچنين كلام بعضى ديگر كه گفته اند اين تقدم و تاءخر به منظور افاده حصر بوده ، زيرا همانطور كه گفتيم اصلا تقديم و تاءخيرى در نظم آيه نيست ، تا اين محمل ها را برايش درست كنيم ، مفسرين نامبرده به خاطر هم ين اشتباه مباحثى طولانى براى توجيه تقديم و تاءخير آورده اند كه ما از ايراد آن چشم پوشيديم ، چون همين مقدار كه ما در تفسير آيه آورديم كافى است - ان شاء اللّه تعالى .
نفى سمع و عقل از كفار و تشبيه آنان به چهار پايانبل هم اضل سبيلا
أَمْ تحْسب أَنَّ أَكثرَهُمْ يَسمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلا كالاَنْعَمِ بَلْ هُمْ أَضلُّ سبِيلاً كلمه «ام » به اصطلاح اهل فن ، منقطعه است و «حسبان » به معناى ظن و پندار است و ضميرهاى جمع به اعتبار معنا همه به موصولى بر مى گردند كه در آيه قبلى بود و ترديد ميان گوش و عقل از اين نظر است كه وسيله آدمى به سوى سعادت يكى از اين دو طريق است ، يا اينكه خودش تعقل كند و حق را تشخيص داده پيرويش نمايد، يا از كسى كه
مى تواند تعقل كند و خيرخواه هم هست بشنود و پيروى كند، در نتيجه پس طريق به سوى رشد يا سمع است و يا عقل ، و دليل اين راه يا عقل است يا نقل . پس آيه شريفه در معناى آيه «و قالوا لو كنا نسمع او نعقل ما كنا فى اصحاب السعير» است . و معنايش اين است كه : بلكه آيا گمان مى كنى كه اكثر ايشان استعداد شنيدن حق را دارند تا آن را پيروى كنند و يا استعداد تعقل درباره حق را دارند تا آن را پيروى كنند و به دنبال اين گمان اميدوار هدايت يافتن آنها شدى كه اين قدر در دعوتشان اصرار مى ورزى ؟. «ان هم الا كالانعام » - اين جمله بيان جمله قبلى است ، چون جمله قبلى در معناى اين بود كه اكثرشان ، نه مى شنوند و نه مى فهمند، و اين جمله مى فهماند كه صرف نشنيدن و تعقل نكردن نيست ، بلكه اينان عينا چون چارپايانند كه از سخن جز لفظ و صدايى نمى شنوند و معنى را درك نمى كنند. «بل هم اضل سبيلا» - يعنى اينها از چارپايان هم گمراه ترند براى اينكه چارپايان هرگز به ضرر خود اقدام نمى كنند ولى اينها ضرر خود را بر نفع خود ترجيح مى دهند، علاوه بر اين ، چارپايان اگر راه را گم كنند، مجهز به اسبابى نيستند كه به سوى راه حق هدايتشان كند و اگر گمراه شدند تقصيرى ندارند به خلاف اين انسانها كه مجهز به اسباب هدايت هستند و در عين حال باز گمراهند. بعضى از مفسرين به اين آيه استدلال كرده اند بر اينكه : چارپايان علم و اطلاعى از پروردگار خود ندارند. ولى اين استدلال غلط است و اين آيه اصل علم را نه از حيوانات نفى مى كند و نه از كفار، بلكه از كفار پى روى از حق را به خاطر اينكه عقل فطرى انسانيشان به وسيله پيروى هوى تيره و محجوب شده نفى مى كند و ايشان را به چارپايان تشبيه مى كند كه مجهز به اين فطرت و اين نحوه ادراك نيستند. و اما جوابى كه بعضى داده اند به اينكه اين حرف را از ظاهر آيه نمى توان در آورد نيز پاسخى است كه نمى توان با استدلال ، اثباتش كرد.
تشبيه و تنظير جهل و ضلالت مردم و هدايت آنان به وسيله انبياء، به كشيدن سايه و...
أَ لَمْ تَرَ إِلى رَبِّك كَيْف مَدَّ الظلَّ وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساكِناً ثُمَّ جَعَلْنَا الشمْس عَلَيْهِ دَلِيلاً ثُمَّ قَبَضنَهُ إِلَيْنَا قَبْضاً يَسِيراً اين دو آيه و آيات بعد از اينها - تا نه آيه - نظير تنظير و تشبيهى است براى مضمون دو آيه
قبل ، بلكه چهارآيه قبل كه مى فرمود: خداى سبحان رسول را به منظور هدايت مردم به سوى راه رشد و نجاتشان از ضلالت فرستاد، تا بعضى از آنان كه خدا مى خواهد هدايت يابند و بعضى ديگر كه هواى نفس خود را معبود خود گرفته اند كارشان به جايى برسد كه نه بشنوند، و نه بفهمند، پس بعد از آنكه خدا اين طايفه را گمراه كرد كسى نمى تواند هدايتشان كند. و آيات مورد بحث ، تا نه آيه ، مى فرمايد: اين داستان چيز نو ظهورى از ناحيه خداى سبحان نيست ، زيرا در عجائب صنع او و آيات بيناتش نظائر زيادى دارد، پس كسى سر از كار او در نمى آورد و او بر صراط مستقيم است (شيوه اش در همه عالم يكسان است )، مثلا سايه را گسترده تر و آنگاه آفتاب را دليل آن قرار داده تا آن را نسخ كند و از بين ببرد و نيز شب را پوشش ، و خواب را براى آرامش ، و روز را براى حركت قرار داده و نيز بادها را مژده آور باران كرده ، زمين مرده را زنده ، چارپايان و انسانها را سيراب ساخته است . پس ، مثل مؤ من و كافر، كه آن يكى راه مى يابد و اين يكى گمراه مى شود - با اينكه هر دو بندگان خدايند و در يك كره خاكى زندگى مى كنند - مثل دو تا آب است كه يكى شيرين و گوارا و ديگرى شور و تلخ است و خدا هر دو را پهلوى هم قرار داده ، ولى بين آن دو فاصله و برزخى قرار داده است و نيز، مثل همان آبى است كه خدا بشر را از آن آفريده و آنگاه خانمانها و فاميلها از آن پديد آورده و از همين راه زن دادن و زن خواستن ، مواليد را مختلف كرده و پروردگار تو قدير است . اين معنا، آن چيزى است كه دقت در مضامين آيات و خصوصيات نظم آنها، آن را به دست مى دهد و با همين معنا وجه اتصال آنها به آيات قبلى نيز روشن مى شود. اما اينكه بعضى گفته اند كه : آيات در مقام بيان پاره اى از ادله توحيد، بعد از بيان جهالت معرضين از توحيد و گمراهى ايشان است ، درست نيست ، چون با سياق سازگارى ندارد و به زودى اين معنا را روشن خواهيم كرد. پس اينكه فرمود: «الم ترالى ربك كيف مد الظل و لو شاء لجعله ساكنا» - همان طور كه گذشت - تنظير و تشبيهى است براى اينكه چرا جهل و ضلالت دامنگير مردم مى شود و چگونه خداى تعالى آن را به وسيله فرستادن رسولان و دعوت حقه ايشان بر مى دارد و لازمه اين معنا اين است كه مراد از «مد الظل » امتداد سايه اى است كه بعد از ظهر گسترده مى شود و به تدريج از طرف مغرب به سوى مشرق رو به زيادى مى گذارد تا آنجا كه آفتاب به كرانه افق
رسيده غروب كند كه در آن هنگام امتداد به آخر مى رسد و شب مى شود و اين سايه در همه احوالش در حركت است و اگر خدا مى خواست آن را ساكن مى كرد. و اينكه فرمود: «ثم جعلنا الشمس عليه دليلا» منظور اين است كه دلالت آفتاب با نور خود بر اين دلالت مى كند كه در اين ميان سايه اى هست و نيز با گسترده شدن نورش ، دليل بر اين است كه سايه نيز به تدريج گسترده مى شود، زيرا اگر آفتاب نبود كسى متوجه نمى شد كه در اين ميان سايه اى وجود دارد، آرى علت عمومى تشخيص معانى مختلف براى انسان اين است كه احوال عارضه بر آن معانى مختلف مى شود، حالتى پديد مى آيد و حالتى ديگر مى رود و چون حالت دومى آمد آن وقت به وجود حالت اولى پى مى برد و چون حالتى پديد مى آيد حالت قبلى كه تاكنون مورد توجه نبوده به خوبى درك مى شود و اما اگر چيزى را فرض كنيم كه هميشه ثابت و به يك حالت باشد به هيچ وجه راهى براى تنبه به آن نيست . و معناى اينكه فرمود: «ثم قبضناه الينا قبضا يسيرا» اين است كه ما با تاباندن خورشيد و بالا آوردن آن ، به تدريج آن سايه را از بين مى بريم و جهت اينكه از بين بردن را، قبض ناميده ، آن هم قبض به سوى خودش و آن قبض را هم به قبض آسان توصيف كرد خواست تا بر كمال قدرت الهى خود دلالت كند و بفهماند كه هيچ عملى براى خدا دشوار نيست و اينكه فقدان موجودات بعد از وجودشان انهدام و بطلان نيست ، بلكه هر چه كه به نظر ما از بين مى رود در واقع به سوى خدا باز مى گردد. معناى «مد الظل » از نظر ديگر مفسرين و آنچه درباره تفسير «مد الظل » گفتيم - يعنى امتداد سايه بعد از رسيدن آفتاب به موقع ظهر - هر چند معنايى بود كه مفسرين آن را نگفته اند، ليكن سياق - همانطور كه بدان اشاره رفت - با غير آن سازگار نيست . مثلا بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از سايه كشيده شده ،ما بين طلوع فجر تا طلوع آفتاب است . و بعضى ديگر گفته اند: مراد، ما بين غروب آفتاب و طلوع آن است . و بعضى ديگر گفته اند: سايه اى است كه بعد از طلوع آفتاب براى هر جرم كثيف و كدرى ، مانند كوه و بناء و درخت در طرف مقابل آفتاب پديد مى آيد. بعضى ديگر گفته اند: مراد از آن سايه اى است كه بعد از خلقت آسمان مانند قبه و گستردن زمين در زير آسمان از آسمان به روى زمين افتاد - اين قول از همه اقوال سخيف تر و بى پايه تر است .
در اين آيه التفاتى است از سياق تكلم با غير (ما) - كه در آيات سابق بود - به سياق غيبت و نكته اش اين است كه مراد از اين آيه و آيات بعد از آن ، بيان اين جهت است كه امر هدايت به دست خدا است و رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) هيچ اختيارى در اين باب ندارد و خدا هم اراده نكرده آنان را هدايت كند و رسالت و دعوت حقه انبياء، در مقابل ضلالتى كه چون سايه بر اهل ضلال گسترده شده و برداشتن ضلال از هركس كه بخواهد، از شاخه هاى سنت عمومى الهى است در گستردن رحمت بر خلق ، همان طور كه آفتاب را بر زمين مى گستراند، و سايه گسترده در آن را بر مى دارد. و معلوم است كه خطابى كه متضمن بيان اين حقيقت است ، چيزى نيست كه اختصاص به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) داشته باشد، مخصوصا با اينكه قبلا از آن جناب قدرت بر هدايت را سلب كرده بود، پس آن جناب نبايد مخاطب قرار گيرد، اما كفار، آنها هم كه هواى خود را اله خود گرفته اند و گوش و عقل خود را از كف داده اند، نبايد مخاطب شوند، ناگزير بايد سياق از خطاب و تكلم ، به غيبت التفات يابد. و در جمله «ثم جعلنا الشمس عليه دليلا ثم قبضناه الينا» رجوعى دوباره است از سياق غيبت به همان تكلم سابق ، و اين برگشتن ، علاوه بر آن نكته كه گفته شد، اظهار عظمت و كبريايى او نيز هست . و گفتار در جمله «و هو الذى جعل لكم الليل ...» و جمله «و هو الذى ارسل الرياح ...» و جمله «و هو الذى مرج البحرين ...» و جمله «و هو الذى خلق من الماء بشرا...» همان گفتارى است كه در ذيل جمله «الم تر الى ربك ...» گذشت ، و همچنين گفتار در جمله «و انزلنا من السّماء ماء...» و جمله «و لقد صرفناه بينهم » و جمله «و لو شئنا لبعثنا» همان گفتارى است كه در ذيل جمله «ثم جعلنا الشمس » گذشت . وَ هُوَ الَّذِى جَعَلَ لَكُمُ الَّيْلَ لِبَاساً وَ النَّوْمَ سبَاتاً وَ جَعَلَ النهَارَ نُشوراً «لباس بودن شب » از اين باب است كه ظلمت آن مانند لباس و پرده ، آدمى را مى پوشاند و به طورى كه راغب گفته : «سبات » بودن خواب به معناى اين است كه در هنگام خواب آدمى از هر كارى منقطع مى شود، و معناى «نشور» قرار دادن روز، اين است كه حركت و طلب رزق را در روز قرار داده است . و اين معانى ، يعنى پوشيدن خداى تعالى آدميان را با لباس شب ، و قطع ايشان از عمل
و جنب و جوش و سپس منتشر كردنشان در روز براى سعى و عمل ، حالش حال همان گستردن سايه و دليل قرار دادن آفتاب بر وجود سايه و گرفتن سايه به وسيله آفتاب به سوى خود مى باشد.
اشاره به نعمت باد و آب باران
وَ هُوَ الَّذِى أَرْسلَ الرِّيَحَ بُشرَا بَينَ يَدَى رَحْمَتِهِ وَ أَنزَلْنَا مِنَ السمَاءِ مَاءً طهُوراً كلمه «بشر» - به ضمه باء و سكون شين - مخفف «بشر» - به دو ضمه - است كه جمع «بشور» به معناى مبشر است و معناى آيه اين است كه : خداى تعالى كسى است كه بادها را مى فرستد تا قبل از آمدن رحمتش (باران )، بشارت آن را بياورد. و مقصود از «سماء» در جمله «و از سماء آبى طهور نازل كرديم » جهت بالا است كه همان جو بالاى زمين است ، و «ماء طهور» به معناى نهايت درجه پاكى است كه هم خودش طاهر است و هم طاهر كننده غير خودش مى باشد، چرك ها و كثافات را مى برد و رفع حدث مى كند، بنابراين ، كلمه طهور به طورى كه ديگران هم گفته اند صيغه مبالغه است . لِّنُحْيِىَ بِهِ بَلْدَةً مَّيْتاً وَ نُسقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَماً وَ أَنَاسىَّ كثِيراً كلمه «بلده » معروف است ، ولى بعضى گفته اند: مراد از آن مطلق مكان است ، همچنانكه در آيه «و البلد الطيب يخرج نباته باذن ربه » همين معنا منظور است و به همين جهت وقتى براى كلمه «بلد» صفت مى آورد، مذكر (ميت ) مى آورد، نه مونث (ميته )، و اين به اعتبار معناى منظور از كلمه مى باشد كه مكان است ، زيرا اگر معناى مكان منظور نبود بلكه معناى شهر منظور بود بايد صفتش را مونث مى آورد و مى فرمود: «بلده ميته » و مكان ميت ، آن سر زمينى است كه گياه نروياند، و احياى آن به همين است كه با فرستادن باران ، سبز و خرمش كند، و كلمه «اناسى » جمع انسان است ، و معناى آيه روشن است . حال شامل شدن مرگ بر زمين و احتياج چارپايان و انسانها به آب و نازل كردن آب پاك كننده از آسمان و زنده كردن زمين مرده را با آن و سيراب كردن چارپايان و انسانهاى بسيار، حال همان گستردن سايه است و سپس قرار دادن آفتاب را دليل بر آن و سپس از بين بردنش به وسيله آفتاب ، كه بيانش گذشت . وَ لَقَدْ صرَّفْنَهُ بَيْنهُمْ لِيَذَّكَّرُوا فَأَبى أَكثرُ النَّاسِ إِلا كفُوراً از ظاهر اتصال آيه به ما قبل برمى آيد كه ضمير در «صرفناه » به كلمه «ماء» بر
مى گردد. بنابراين ، معناى تصريف آب در ميان مردم اين است كه يك بار از قومى گرفته به قومى ديگر بدهد و بار ديگر از همان قوم نيز گرفته به اولى بدهد، در نتيجه يكسره باران را بر يك قوم نباراند و با با راندن دائمى هلاكشان نكند و نيز آن را از قومى ديگر به كلى قطع نكند و در نتيجه از تشنگى هلاك نسازد، بلكه آن را در ميان اقوام بگرداند، تا هر قومى نصيب خود را از آن به مقدارى كه مصلحت است بگيرند و از آن بهره مند شوند. بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از تصريف آب ، گرداندن و بردن آن از اينجا به آنجا است . جمله «ليذكروا فابى اكثر النّاس الا كفورا» تعليل و بيان دليل تصريف است ، و معنايش اين است كه سوگند مى خورم كه ما آب را در ميان مردم جابجا نكرديم مگر براى اينكه متذكر شوند و شكر بجاى آرند. ولى بيشتر مردم از اداى شكر نعمتهاى ما خوددارى كردند. وَ لَوْ شِئْنَا لَبَعَثْنَا فى كلِّ قَرْيَةٍ نَّذِيراً يعنى اگر مى خواستيم به هر قريه اى رسول و نذيرى بفرستيم كه هر يك ، مردم قريه خود را انذار نموده ، رسالت ما را ابلاغ كند مى فرستاديم ليكن اين كار را نكرديم و به خاطر مقام ارجمند و منزلت عظيمى كه تو نزد ما دارى تو را به سوى تمامى قريه هاى عالم ، نذير و رسول فرستاديم - مفسرين اين جمله را اين طور تفسير كرده اند. و آيه بعدى هم خالى از تاييد آن نيست ، علاوه بر اين ، با آن وجهى كه ما براى اتصال آيات آورديم نيز مناسب تر است . ممكن هم هست مراد اين باشد كه ما قادريم بر اينكه در هر قريه اى رسولى مبعوث كنيم و اگر اين كار را نكرديم و تنها تو را اختيار نموديم به خاطر مصلحتى بود. فَلا تُطِع الْكفِرِينَ وَ جَهِدْهُم بِهِ جِهَاداً كبِيراً
مقصود از اينكه فرمود با قرآن با دشمنان جهاد كن (جاهدهم به جهادا كبيرا)
اين جمله متفرع است بر معناى آيه قبلى و ضمير «به » به شهادت سياق آيات ، به قرآن بر مى گردد و كلمه «مجاهده » و نيز «جهاد» به معناى جد و جهد و به كار بردن نهايت نيرو در دفع دشمن است . و چون گفتيم ضمير به قرآن بر مى گردد معنا اين مى شود كه : با قرآن با دشمنان جهاد كن ، يعنى قرآن را بر آنان بخوان و معارف و حقايق آن را بر ايشان بيان كن و حجت را بر ايشان تمام نما. پس حاصل معنا و مضمون آيه اين شد كه : وقتى مثل رسالت الهى در بر طرف كردن
حجاب جهل و غفلت از دلهاى مردم به وسيله اظهار حق و اتمام حجت مثل آفتاب بود در دلالت بر سايه گسترده و برداشتن آن سايه به امر خدا، و نيز مثل روز بود نسبت به شب و تعطيلى كار در آن و نيز، مثل باران بود نسبت به زمين مرده و چارپايان و انسانهاى تشنه ، ناچار، حالا كه تو حامل اين رسالت شده اى ، و به سوى همه اهل قريه ها مبعوث گشته اى ، ديگر جا ندارد كه از كافران اطاعت كنى ، چون اطاعت ايشان تباه گر اين ناموس عمومى است كه براى هدايت قرار داده ايم پس بايد كه در تبليغ رسالت خود و اتمام حجت بر مردم به وسيله قرآن كه مشتمل بر دعوت حقه است نهايت كوشش و جهد خود را مبذول دارى و جهاد كنى با آنان جهادى بس بزرگ .
تشبيه انقسام مردم به مؤ من و كافر، به آب دو دريا (يكى گوارا و ديگرى ناگوار) وبه خلقت زن و مرد از نطفه
وَ هُوَ الَّذِى مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَ هَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَ جَعَلَ بَيْنهُمَا بَرْزَخاً وَ حِجْراً محْجُوراً كلمه «مرج » به معناى مخلوط كردن است و «امر مريج » هم كه در قرآن آمده به معناى امرى مختلط است و كلمه «عذب » اگر درباره آب به كار رود، به معناى آب خوش طعم است و كلمه «فرات » نيز در مورد آب به معناى آبى است كه بسيار خوش طعم باشد، كلمه «ملح » به معناى آبى است كه طعمش بر گشته باشد و اجاج آبى است كه شوريش زياد باشد و كلمه «برزخ » به آن حدى گويند كه ميان دو چيز فاصله شده ب اشد و كلمه «حجر» محجور به معناى حرام محرم است ، يعنى آنچنان ميان اين دو آب حاجز و مانع قرار داده ايم كه مخلوط شدن آن دو با هم ، حرام محرم شده ، يعنى به هيچ وجه مخلوط نمى شود. و اينكه فرمود: «و جعل بينهما» خود قرينه است بر اينكه مراد از مخلوط كردن دو دريا، روانه كردن آب دو دريا است با هم ، نه مخلوط كردن آن دو، كه اجزاى آنها را در هم و برهم كند. و اين كلام عطف است بر همان چيزى كه آيه «و هو الذى ارسل الرياح ...» عطف بر آن شده و در اين جمله مساءله رسالت از اين جهت كه ميان مؤ من و كافر را جدايى مى اندازد، با اينكه هر دو در يك زمين زندگى مى كنند و در عين حال با هم مخلوط و يكى نمى شوند، تشبيه شده به آب دو دريا، كه در عين اينكه در يك جا قرار دارند، به هم در نمى آميزند، (كه توضيحش در اول آيات نه گانه گذشت ) وَ هُوَ الَّذِى خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشراً فَجَعَلَهُ نَسباً وَ صِهْراً وَ كانَ رَبُّك قَدِيراً و كلمه «صهر» به طورى كه از خليل نقل كرده اند به معناى «ختن » يعنى
خويشاوندان از ناحيه زن است پس مراد از «نسب » به طورى كه ديگران هم گفته اند: محرميت از ناحيه مرد است و مراد از صهر محرميت از ناحيه زن ، و مؤ يد اين معنا مقابله اى است كه ميان نسب و صهر بر قرار شده است . بعضى از مفسرين گفته اند: در هر يك از اين دو كلمه مضافى در تقدير است . و تقدير آن دو «ذانسب و ذا صهر - داراى نسبت و صهر» مى باشد. و مراد از آب ، نطفه است و چه بسا احتمال داده شده كه مراد از آن ، مطلق آبى باشد كه خدا اشياى زنده را از آن خلق مى كند، همچنان كه خودش فرمود: ۰ «و جعلنا من الماء كل شى ء حى » معناى آيه اين است كه : خداى سبحان آن كسى است كه از نطفه - كه خود يك آب است - بشرى را خلق فرموده و او را داراى نسب و صهر، يعنى زن و مرد قرار داده است . و اين نيز، تشبيه ديگرى است كه همان مفاد آيه قبلى را افاده مى كند، يعنى مى فهماند كه خداى سبحان كثرت را در عين وحدت ، حفظ، و تفرق را در عين اتحاد، محفوظ نگه داشته است ، و همچنين اختلاف نفوس و آراء را از نظر ايمان و كفر - با اينكه مردم از جهت فكر و نظر و ايمان و كفر مختلفند - با اتحاد مجتمع بشرى به وسيله فرستادن پيامبرانى به منظور كشف حجاب ضلالت ، حفظ نموده است كه اگر ارسال رسل نمى بود ضلالت و گمراهى ، همه مجتمع بشرى را فرا مى گرفت . «و كان ربك قديرا» - در اينجا كلمه «رب » به ضمير خطاب ربك - پروردگارت اضافه شده ، و نكته آن همان است كه در جمله «الم تر الى ربك » گذشت . وَ يَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لا يَنفَعُهُمْ وَ لا يَضرُّهُمْ وَ كانَ الْكافِرُ عَلى رَبِّهِ ظهِيراً اين آيه عطف است بر جمله «و اذا راوك ان يتخذونك الا هزوا» و كلمه «ظهير» - به طورى كه گفته اند - به معناى مظاهر است و مظاهر به معناى پشتيبان و معاون است . و معناى آيه اين است كه : اين كفار مشرك ، خدا را گذاشته چيزى مى پرستند كه نه سودى به حالشان دارد و نه در عوض پرستش ، خيرى و نه در صورت ترك پرستش ، ضررى به ايشان مى رساند و كافران همواره در دشمنى با پروردگارشان معاونين شيطان بوده اند. و اينكه فرمود: بتها نفع و ضررى ندارند، منظور نفع و ضرر ظاهرى است پس با ضرر بت پرستى منافات ندارد.
قدرت نداشتن بتها بر نفع و ضرر رساندن به پرستندگان ، مطلبى است و ضرر داشتن بت پرستى كه همان بد بختى دائمى و عذاب هميشگى است ، مطلبى ديگر. وَ مَا أَرْسلْنَك إِلا مُبَشراً وَ نَذِيراً يعنى ما در رسالت تو غير از تبشير و انذار تكليفى به گردنت نگذاشته ايم پس اگر اينان معاند پروردگار خويشند و با دشمن او، يعنى با شيطان همكارى مى كنند، تو تقصيرى ندارى و ايشان خداى را خسته و ناتوان نمى كنند و جز به خود مكر و دشمنى نمى كنند. اين آن معنايى است كه از سياق استفاده مى شود. پس بنا بر اين ، جمله «و ما ارسلناك الا مبشرا و نذيرا»، فصلى است از كلام ، نظير جمله «افانت تكون عليهم وكيلا» در فصل سابق . و از همينجا خوب روشن مى شود اينكه بعضى از مفسرين آيه را تسليت براى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) گرفته و گفته اند: مراد اين است كه ما تو را تنها مبشر مؤ منين و منذر كافرين فرستاديم ، پس ديگر درباره ايمان نياوردن كفار غم مخور صحيح نيست .
